فرامرز معتمد دزفولی

کتاب «تاریخ اندیشه جدید ایرانی» در ۳۵ بخش سامان یافته که عناوین برخی از آنها شامل «منشأت: قائم مقام فراهانی»، «رستم‌التواریخ: محمد هاشم موسوی رستم‌الحکما»، «میرزا تقی خان امیر کبیر: جهان نمای جدید»، «الفباء جدید: میرزا فتحعلی آخوندزاده»، «فلک‌السعاده: علیقلی‌خان اعتضاد السلطنه»، «جزوه راپورت شخصی که دو درجه از فراموش خانه را طی کرده»، «نامه‌ خسروان، جلال‌الدین میرزا» و… است.

این کتاب گزارشی از تکاپوی فکری ایرانیان از هنگام نخستین رویارویی با غرب و مدرنیته تا واپسین سال‌های منتهی به مشروطیت است. اندیشه و فکری که در فاصله‌گیری از تفکر قدیم ایرانی در دو قرن پیش با اولین گزارش‌ها و سفرنامه‌های ایرانیان به فرنگ آغاز شد و پا در راه پرماجرای خود نهاد. ایرانیان ناخواسته و از سر اجبار به جهانی فراخوانده شده بودند که پیش از آنها ساخته و پرداخته شده بود و اینک فهم و درک این جهان نو را از آنها می‌طلبید.

در پشت جلد کتاب می‌خوانیم: «منورالفکران، کنش‌گران این دوران با جهد و تلاش بی‌بدیل خود توانستند شرایط فکری و فرهنگی بحران انقلابی که به‌واسطه حوادث و جنگ‌های ایران و روس و نیز افق گشایی مسافران فرنگ که در ذهن ایرانی صورت یافته بود را در مسیر دورانی خویش قرار دهند و به پیش برند.

آنچه دوره دوم تاریخ فکر و اندیشه جدید ایرانی را نزدیک و در دنباله عصر روشنگری اروپای قرن هیجدهم می‌کند تکیه به آثار و کنش نویسندگان و فعالینی است که در این برهه پا به عرصه نهادند. آنان با ترجمه و الگوبرداری از همگان غربی خود و سرمش نهادن خرد و عقل و اعتماد به آن در توانایی بیرون رفتن از مشکلات و سختی‌هایی که جامعه ایران آن زمان را در چنبره خود گرفته بود، گشاینده این عصر نو شدند. این تاریخ را اکنون می‌توان تاریخ آزادی و شگفتگی سوژه ایرانی نیز نامید.»

برتراند راسل

ترجمه: نجف دریابندری