فیلیپ خلیل حتی

ترجمه: ابوالقاسم پاینده

تاریخ عرب، ترجمه فارسی اثر عربی فیلیپ خوری حِتّی، به قلم ابوالقاسم پاینده در قالب یک جلد کتاب است. فیلیپ خوری در اثرش سعی کرده سرگذشت عرب و اقوام عرب‌زبان را از روزگار قدیم تا فیروزی عثمانی، در اوایل قرن شانزدهم ارائه دهد. این دومین ویرایش از اثر است که پیش‌ترها توسط سازمان انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی در سال 1366 در انتشارات آگاه چاپ شده بوده است. در اثر حاضر، شاهد چاپ سوم آن توسط کتابخانه ملی ایران در سال 1380ش، با همکاری انتشارات علمی و فرهنگی می‌باشیم؛ در واقع ترتیب چاپ‌ها این‌چنین است: چاپ اول، در چاپخانه شفق تبریز در سال 1344ش؛ چاپ دوم، در انتشارات آگاه تهران در سال 1366ش و چاپ سوم، در زمستان 1380ش.

در متنی که ناشر در معرفی کتاب، در ابتدای آن آورده، چنین می‌خوانیم: این کتاب، به‌وسیله شادروان ابوالقاسم پاینده از روی ترجمه عربی، به فارسی درآمده و از طرف آقای فتح‌الله مجتبایی با متن انگلیسی دقیقا مقابله و ویرایش شده است. نظر به نایاب بودن این کتاب، به‌خاطر تیراژ کم 1500 نسخه‌ای آن در چاپ اول 1344، متن اصلاح‌شده آن برای چاپ دوم در اختیار مؤسسه انتشارات آگاه گذاشته شد. اکنون که کار چاپ کتاب به پایان می‌رسد، سازمان لازم می‌داند که همراه با طلب آمرزش برای مترجم، از زحمات آقای مجتبایی و نیز آقای دکتر محمدحسین روحانی که پیشگفتار کتاب را نوشته‌اند، سپاسگزاری کند.

در پیشگفتاری که محمدحسین روحانی بر کتاب نوشته، آمده: «فیلیپ خلیل حتی (Hitti)، از مورخان بلندآوازه هم‌روزگار و کتاب تاریخ او از مآخذ ارزشمند برای پژوهش درباره تاریخ اسلام و عرب است. نگارنده این کتاب، دارای آیین مسیحی است. پیداست مورخی که با ما هم‌کیش و هم‌اندیش نباشد، می‌تواند - و حتی حق دارد - ‌در جاهایی داوری‌هایی بکند و سخنانی بگوید که با آنچه ما به‌سان باورهای دینی برگزیده‌ایم ناسازگار نماید و شاید نیز برخی از نازک‌دلان را برنجاند. مترجم دانشمند این کتاب، شادروان ابوالقاسم پاینده، جای‌به‌جای در پانوشت‌های کتاب، آنجاها که مطالبی از آن‌گونه داشته است، نوشته‌اند که برای برداشت ما از این دیدگاه‌ها به پیشگفتار کتاب نگریسته شود. گویا ایشان به هنگام ترجمه، فرصت آن را نیافته‌اند که این پیشگفتار را بنگارند و اکنون نیز که چاپ دوم این کتاب انجام می‌شود، متأسفانه روی در خاک نهفته‌اند؛ ازاین‌رو سازمان انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی، مرا فرموده است که این کار را ا نجام دهم و به آماده‌سازی این پیشگفتار بپردازم. اما درباره شیوه کار و بنیاد زندگی خود می‌توانم این نکته را یادآوری کنم که اهل «ردیه‌نویسی» نیستم و هرگز بر آن نبوده‌ام و نیستم که با دیگران برای رویارویی با باورهای ایشان به ستیز برخیزم. آنچه در اینجا آورده می‌شود نشان‌دهنده باورهای ما مسلمانان شیعه دوازده‌امامی درباره برخی مطالب عرضه‌شده در این کتاب است...». سپس او به ذکر نکاتی که یادآور شده، می‌پردازد.

در سال 1841 كلودتيليه مدير هفته نامه «جمعيت» شد. دايي من بنژامن ابتدا به صورت پاورقي در اين هفته نامه منتشر شد. يادآور مي شويم كه در سال 1841 كلودتيليه رماني با عنوان گياه قشنگ و كرنليوس مي نويسد ولي عمده شهرت او به خاطر كتاب دايي من بنژامن است. نكته جالب اين است كه دايي من بنژامن ابتدا در آلمان شهرت پيدا كرد درست مثل كتاب برادرزاده راموي ديدرو كه به خاطر ترجمه گوته ابتدا در آلمان شهرت پيدا كرد. در اين كتاب نشانه هايي از تاثيرپذيري تيليه از طنز و شوخ طبعي رابله و ساير طنزنويسان درجه اول فرانسوي مشاهده مي شود. حوادث رمان دايي من بنژامن به اواخر قرن هجدهم بر مي گردد قرني كه به عصر روشنگري معروف است و نويسندگان بزرگي چون مونتسكيو، ديدرو و ولنر در آن دوره زندگي مي كردند. در آن زمان جامعه فرانسه به سه طبقه متمايز از هم تقسيم مي شد. 1 - نجبا و اشراف زادگان 2 _ روحانيون 3 _ توده هاي مردم. طبقه نجبا و روحانيون از امتيازات وسيعي برخوردار بودند. به عنوان مثال از پرداخت ماليات مستقيم معاف بودند و خودشان را برتر از سايرين مي پنداشتند. يكي از دستمايه هاي كلودتيليه براي حمله به طبقه نجبا واشراف همين وجود نظام طبقاتي در فرانسه بود كه امكان هر نوع خلاقيتي را در جامعه فرانسه و نزد توده هاي مردم منتفي مي كرد. شايد مهم ترين نكته اي كه درباره كتاب دايي من بنژامن به نظر مي رسد طنز درخشان و گزنده آن است كه در سطرسطر كتاب به چشم مي خورد، اين طنز به شدت گزنده بنيادهاي فرسوده و پوسيده اشرافيت رو به زوال فرانسه در اواخر قرن هجدهم را نشانه رفته است. قهرمان كتاب، بنژامن راتري كه خود از ميان توده هاي مردم برخاسته و شغل پزشكي را انتخاب كرده مسلح به سلاح برنده طنز و شوخ طبعي و طبعا رندي خاص خود است و در عصر و زمانه اي كه امتيازات و القاب اشرافي در جامعه رواجي همه گير دارد به تنهايي تمامي اين القاب و عناوين را به سخره مي گيرد و شرف انسان را در آزادگي و رهايي از تمامي قيود بندگي و بردگي مي داند. اين گونه عقايد و طرز تفكر بي گمان امروزه امري جا افتاده و تثبيت شده است ولي در عصر و زمانه اي كه نويسنده كتاب زندگي مي كرده اين گونه افكار به شدت مترقي و ضد ارتجاعي محسوب مي شد. نكته جالب درباره كتاب دايي من بنژامن آن است كه گوئيا زندگي نويسنده كتاب برآيند واقعي هنر نويسندگي اش نيز بوده است. زيرا مشابهت هاي فراواني بين زندگي كلودتيليه و قهرمان كتاب بنژامن راتري ديده مي شود. در خلال مطالعه اين رمان جذاب همچنين مي توان به پاره اي از اعتقادات مترقي نويسنده درباره مسائل مهمي چون امتيازات اجتماعي، ازدواج، مرگ و فلسفه زندگي «كه البته به زباني شيرين و طنز آلود بيان مي گردد» پي برد. براي درك بهتر كتاب دايي من بنژامن و اهميت فو ق العاده آن بايد به مبارزات طبقاتي سال 1780 آشنا بود. انقلاب كبير فرانسه در سال 1789 برابري همه مردم را در مقابل قانون و عدالت اعلام كرد و مقرر داشت كه پست هاي حساس و مهم مملكت به كساني محول گردد كه شايستگي بيشتري از ديگران داشته باشند. خواننده كتاب دايي من بنژامن با مطالبي از اين دست نيز آشنا مي شود.قهرمان كتاب نه تنها داراي قلبي پاك و مهربان است و همواره در تلاش است كه به ديگران خصوصا طبقات محروم جامعه كمك كند، در عين حال داراي فهمي عميق و زباني گويا و بذله گو است و همان طور كه اشاره شد در منشش اين طنز در تمامي سطور كتاب موج مي زند و بي گمان اگر نگوييم اين كتاب بهترين نمونه طنز نويسي ادبي در زبان فرانسه است با اندكي انصاف مي توان آن را از نمونه هاي برجسته طنز ادبي در تاريخ ادبيات فرانسه محسوب كرد و نويسنده آن را همپاي فرانسوا رابله قرار داد.