نویسنده: ابوالقاسم محمد بن حوقل

مترجم: جعفر شعار

ابوالقاسم محمد بن حوقل یا محمد بن علی نصیبی، بازرگان، سیّاح معروف و جغرافی‌دان بزرگ اسلامی در قرن چهارم هجری بود. وی در سال 331 تا 359 هـ.ق. / 943 تا 970 م. به سیاحت در ممالک اسلامی پرداخت و کتاب معروف خویش، یعنی صورۀ الارض یا المسالک و الممالک را تألیف کرد اگرچه صورۀ الارض یک کتاب جغرافیایی است، اما در آن به اطلاعات ذی‌قیمتی درباره بزرگان و پادشاهان و امرای شهرها و توانگران و نیکوکاران و صاحبان مذاهب، از جمله حسین بن منصور حلاج، در قرن سوم و چهارم هجری نیز بر می‌خوریم. همچنین از بیان وقایع مهم تاریخی و اجتماعی و طرز زندگی مردم و اشاره به زبان‌ها و لهجه‌هایی که بین اقوام مختلف متداول بوده، غافل نبوده است. همچنین اطلاعات مهم اقتصادی آن عصر، وضعیت بلاد اسلامی از اغلب جهات و غیره در آن به چشم می‌خورد. در نتیجه صورۀ الارض یکی از منابع مهم و معتبر دانش جغرافیایی و تا حدودی جغرافیای تاریخی به شمار می‌رود که اغلب مورخان و جغرافی‌دانان و پژوهشگران بدان استناد کرده‌اند. ابن حوقل را می‌توان بین جغرافی‌دانان از نوادر روزگار شمرد.