ابی جعفر محمد بن حبیب البغدادی

ترجمه: جواد اصغری

ابن حبیب در این کتاب موضوعات متنوعی را بررسی کرده که هم شامل دوران جاهلیت است و هم شامل دوران اسلامی. «المحبر» با ذکر فاصله زمانی میان انبیا و مدت عمر پیامبران(ع) آغاز شده، پس از آن، به تولد پیامبر اسلام(ص) و سپس به خلفایی که حج را به جا آوردند و آن دسته از خلفایی که مادرانشان قرشی، عرب و کنیز بودند، اشاره شده است. نویسنده پس از آن دوباره به مباحثی پیرامون پیامبر(ص) پرداخته است، از جمله جدات آن حضرت، شبیهان به ایشان، دختران و دامادهای آن حضرت و سپس از پیمان‌های برادری و فرستادگان آن حضرت نزد پادشاهان سخن گفته است.

پس از آن وارد مباحث ازدواج‌های ایشان، غزوات و سرایای آن حضرت شده، امرا، موالی و باجناق‌های پیامبر(ص) را مطرح می‌کند. دوباره به مباحث دوران جاهلیت بازمی گردد و موضوعاتی چون داوران عرب، حسابگران نسی ء، توشه داران کاروان را بیان می‌دارد و موضوع بخشندگان جاهلیت و اسلام را بررسی کرده و تقسیم بندی‌های متعدد قبایل عرب و پیمان‌های قبل از اسلام و رؤسای جنگ فجار و فتاکان اسلام و جاهلیت را بیان می‌دارد و در انتهای این بخش، دوباره به مسائل دوران جاهلیت پرداخته و تقسیم بندی‌هایی از قبایل عرب ارائه داده است. این قسمت با موضوع فصیحان مسلمان، پایان یافته است.

به طور کلی ابن حبیب دقت نظری خاصی در ذکر تاریخ وقایع داشته، تا آنجا که روز وقایع را محاسبه نموده، اما در لابه لای متن، ترتیب زمانی وقایع را رعایت نکرده و پاره‌ای از موضوعات قبل از بعثت پیامبر(ص) را مسکوت گذاشته است.

دو ویژگی مهم این کتاب را چنین می‌توان ذکر کرد: قرار گرفتن آن در زمره منابع اولیه تاریخی و ارائه مطالبی که در کتب دیگر کمتر به آن اشاره شده است. در این بخش از کتاب، ابن حبیب موضوعات متنوعی را بررسی کرده که دوران جاهلیت و دوران اسلامی را در بر می‌گیرد.

ابن حبیب دارای آثار ارزشمندی است. دو اثر بزرگ وی و نیز دو رساله او به طور معجزه آسایی، هرکدام فقط یک نسخه خطی، برجای مانده است. یکی «المنمق» و دیگری اثر حاضر. به نظر می‌رسد که کتاب «المحبر»، در قرن پنجم شهرت فراوانی داشته و به همین دلیل، خطیب بلافاصله پس از یاد از ابن حبیب، او را با تعبیر صاحب کتاب المحبر یاد کرده و نوشته است که وی از هشام کلبی روایت دارد.

ابن طاووس (م 664ق) عالم شیعی قرن هفتم، نسخه ای از «المحبر» را در دست داشته و از آن در کتاب «طرائف» نقل کرده که در آنجا شش صحابی و شش تابعی عقیده شان درباره جواز متعه نقل شده است.

ابن حبیب در این کتاب، از بسیاری از چهره‌های بنام پیش از خود نام برده است. شاید بیش از همه نام هشام کلبی که از مشایخ او بوده و زمینه کاری وی با او مشترک بوده در آثار وی به چشم می‌خورد. دیگران عبارتند از: ابوعبیده معمر بن مثنی، هیثم بن عدی، عبدالعزیز بن عمران، ابن اسحاق، واقدی.