اخلاق محسنی
اخلاق محسنی کتابی از حسین واعظ کاشفی دربارهٔ اخلاق است. خواندمیر، مورخ هم‌عصر کاشفی، این اثر را در زمرهٔ هفت کتاب مشهور کاشفی در خلال حیاتش دانسته‌است. یان ریپکا آن را سومین اثر منثور در زمینهٔ اخلاق به فارسی بر می‌شمارد. اولی اخلاق ناصری از خواجه نصیرالدین طوسی و دومی اخلاق جلالی از جلال‌الدین محمد دوانی فیلسوف است که بسیار مغلق می‌باشد. دو کتاب قبلی توسط دو فیلسوف و متکلم نوشته شده‌اند ولی کاشفی ذوق فلسفی نداشت و اثرش از این لحاظ با آن دو متفاوت است. ذوق عمومی علما در دورهٔ تیموریان چندان با فلسفهٔ محض میانه نداشت و کاشفی نیز فرزند زمانهٔ خویش بود. شاید به همین دلیل اخلاق محسنی در بین عامهٔ مردم رواج یافت و به قول ذبیح‌الله صفا به یکی از «کتابهای مشهور قرون اخیر در اخلاق» مبدل گشت.
پرده پندار و در دیار صوفیان
نویسنده:علی دشتی
علي دشتي در ديار صوفيان مي نويسد: خميرمايه تصوف از تعاليم ونحوه معتقدات اقوام غير عرب از قبيل بودايان،مانويان،زرتشتيان است كه به آن رنگ داده اند .
«دشتي» در«پرده پندار»، ضمن ارج نهادن به حقيقت عرفان و تصوف، از پندارهاي باطل و معجزه ها و كرامت هاي بي اساس كه ساخته و پرداخته ذهن مريدان نافرهيخته است و در برخي كتب متصوفه نقل شده، انتقاد مي كند.
پیامبر
زین العابدین رهنما
پیامبر نام کتابی است نوشته زین‌العابدین رهنما پیرامون زندگی محمد بن عبدالله که نخستین بار در سال ۱۳۱۶ در دمشق به چاپ رسید و تاکنون بارها به قطع‌ها، شکل‌های مختلف و جلدهای گوناگون تجدید چاپ شده‌است.
این کتاب از مشهورترین آثار این نویسنده است و احتمالاً نخستین کتاب ایرانی است که به سبک یک رمان تاریخی درباره زندگی محمد نوشته شده است.
برخی منتقدان صحت تاریخی قسمت‌هایی از کتاب را زیر سؤال برده‌اند و تمام مطالب آن را منطبق با واقعیت نمی‌دانند.
رهنما در سال ۱۳۵۱، به خاطر نوشتن این کتاب و کتاب حسین از روبردو سوزا، سفیر فرانسه در ایران لقب «کماندور» و نشان دانش و هنر دریافت کرد؛ رهنما نيز با اجازه رسمی از طرف شاه اين نشان را پذيرفت.
تاریخ بلعمی
ابو محمدبن محمدبن بلعمی
محمد تقی بهار
تاریخ بلعمی ترجمه‌ای است که ابوعلی محمد بن محمد بلعمی از کتاب تاریخ الرسل و الملوک یا همان تاریخ طبری مشهور نوشتهٔ محمد جریر طبری ترتیب داده‌است. تاریخ آغاز ترجمه ۳۵۲ قمری/۳۴۲ خورشیدی بوده‌است. تاریخ طبری، تاریخ جهان از ابتدای آفرینش آدم تا آغاز سده چهارم هجری را به تفضیل بیان کرده است و تاریخ بلعمی، ترجمهٔ آزاد فارسی این کتاب به طور مختصر است.
با توجه به تاریخ تألیف این کتاب، می‌توان آن را بعد از شاهنامه ابومنصوری، قدیمی‌ترین نثر فارسی دری دانست.
تاریخ بلعمی از کهن‌ترین نمونه‌های نثر پارسی است که همینک موجود است. شمار واژه‌های تازی در آن بسیار اندک است و سبک نثر آن بسیار ساده است و از واژه‌های دشوار و شعری در آن استفاده نشده است. همچنین به مانند زبان پهلوی، جمله‌های آن کوتاه است و نمونه‌هایی از تکرار فعل در آن به چشم می‌خورد. این از مشخصات بارز نثر مرسل سامانی‌است که نثر بلعمی نمایندهٔ آن است و نوشته‌های دوران ساسانی و بلکه سنگ‌نبشته‌های دوره هخامنشی را به یاد می‌آورد.
سبک نگارش این کتاب هرچند که تا اندازه‌ای تحت تأثیر ترجمهٔ متن عربی است که خواه‌ناخواه در طرز اسلوب فارسی تأثیرگذار بوده است. اما مترجم کوشش کرده است که به جای واژگان عربی از کلمه‌های فارسی بهره جوید و اسلوب فارسی را از دست ندهد. به همین خاطر این کتاب از کتابهای تاریخ بیهقی و کلیله و دمنه نصرالله منشی فارسی‌تر، ولی از مقدمهٔ شاهنامه ابومنصوری عربی‌تر است.
چنین به نظر می‌رسد که این کتاب در زمان خود طوری ساده و قابل فهم بوده است که حتی افراد کم‌سواد هم قادر به خواندن آن بوده‌اند. در این کتاب بسیاری از لغات کهن پارسی یافت میشود که اکنون از یاد رفته‌اند، مانند ایدون (چنین)، ایدر (اینجا)، مهتر (بزرگتر)، کهتر (کوچکتر)، پرگست (هرگز، مبادا) و …
بلعمی سعی داشته است که نثری ساده و روشن را به کارگیرد و از واژه‌های شعری و کلمه‌های ناآشنا دوری کند و اگر برخی واژه‌ها امروزه سخت و عجیب جلوه می‌کنند به دلیل گذشت زمان و منسوخ شدن این واژگان است. معمولاً پادشاهان علاقه به کتابهایی با نثر ساده و روشن داشته‌اند و یک دلیل سادگی نثر کتاب را همین موضوع می‌توان دانست؛ چون ابوعلی بلعمی این کتاب را به دستور منصور بن نوح سامانی به فارسی برگردانده است.
تاریخ بلعمی (تکلمه و ترجمه تاریخ طبری) (۲جلدی)
نویسنده: ابو علی محمد بن محمد بن بلعمی
تصحیح ملک الشعرای بهار
تاریخ بلعمی یا تاریخ‌نامهٔ بزرگ ترجمه‌ای است که ابوعلی محمد بن محمد بلعمی از کتاب تاریخ پیامبران و پادشاهان یا همان تاریخ طبری مشهور نوشتهٔ محمد جریر طبری ترتیب داده‌است. تاریخ آغاز ترجمه ۳۵۲ قمری/۳۴۲ خورشیدی بوده‌است. تاریخ طبری، تاریخ جهان از ابتدای آفرینش آدم تا آغاز سده چهارم هجری را به تفصیل بیان کرده‌است و تاریخ بلعمی ترجمهٔ آزاد فارسی این کتاب به‌طور مختصر است.
با توجه به تاریخ نوشته شدن این کتاب، می‌توان آن را پس از شاهنامه ابومنصوری، قدیمی‌ترین نثر فارسی دری دانست.
تاریخ بلعمی از کهن‌ترین نمونه‌های نثر پارسی است که هم‌اینک موجود است. شمار واژه‌های تازی در آن بسیار اندک است و سبک نثر آن بسیار ساده است و از واژه‌های دشوار و شعری در آن استفاده نشده‌است. همچنین به مانند زبان پهلوی، جمله‌های آن کوتاه است و نمونه‌هایی از تکرار فعل در آن به چشم می‌خورد. این از ویژگی‌های بارز نثر مرسل سامانی است که نثر بلعمی نمایندهٔ آن است و نوشته‌های دوران ساسانی و حتی سنگ‌نبشته‌های دوره هخامنشی را به‌یاد می‌آورد.
سبک نگارش این کتاب هرچند که تا اندازه‌ای زیر تأثیر ترجمهٔ متن عربی است که خواه‌ناخواه در اسلوب فارسی تأثیرگذار بوده‌است اما برگرداننده کوشش کرده‌است که به جای واژگان عربی از واژه‌های فارسی بهره جوید و اسلوب فارسی را از دست ندهد. به همین خاطر، این کتاب از کتابهای تاریخ بیهقی و کلیله و دمنه نصرالله منشی فارسی‌تر ولی از مقدمهٔ شاهنامه ابومنصوری عربی‌تر است.
تاریخ عصر حافظ و تاریخ تصوف در اسلام (۲جلدی)
در اسلام درپایان قرن اول هجری از تصوف سخن گفته شده است حسن بصری ( 110-53 هجری )از صوفیان اولیه تصوف اسلامی است . در قرن دوم هجری – قمری درجهان اسلام گسترش یافت و د رقرن سوم ، مرحله جدیدی از سیر تکامل تصوف شروع شد . روحیه زهد و عرفان تعدیل یافت طرائق و مضامین و مراحل مختلف دیگری در آن به وجود آمد . تعدد طریقتهای آن باعث تسریع گسترش تصوف در سرزمینهای مختلف اسلامی شهر در ایران نیز طرائق مختلفی پدید آمد که درفاصله قرن ششم تا نهم قمری فرقه های مذهبی را تشکیل داده اند که د رجریانات تاریخی نیز موثر واقع شدند . فرقه های کبرویه ، سهروردیه ، نور بخشیه و صفویه و ... نمونه ای از این فرقه ها بودند ، درمیان این فرقه ها تنها فرقه ای که توانست تشکیل حکومت سیاسی – مذهبی دهد صفویه بود
تاریخ ورزش باستانی ایران
این کتاب حاوی اطلاعاتی است درباره تاریخ ورزش باستانی (زورخانه) در ایران به همراه سرگذشت نامه برخی از پهلوانان این رشته. مطالب کتاب با تصاویری از این پهلوانان همراه است. مطالب کتاب این عناوین را شامل می شود: "عقیده ما درباره ورزش باستانی (زورخانه) در قرون قبل از اسلام"، "ورزش باستانی از چه وقت با تصوف آمیخته شد"، "تعریف فتوت و اصول و مبانی و درجه نفوذ آن در ورزش باستانی"، "ساختمان زورخانه و اداره کنندگان آن"، "آداب و مراسم زورخانه و وظایف و سنن طریقتی ورزشکاران"، "تعریف وسایل و اسباب ورزش متداول و منسوخ باستانی و تشریح حرکات ورزشی با اسباب و بی اسباب"، "فن شاطری در قرون گذشته"، "کشتی گرفتن"، "زورگری یا نمایش عملیات پهلوانی"، "اخبار ورزش باستانی از صدر اسلام تا آخر قرن سیزدهم هجری شمسی و ذکر مدارک و شواهد آن و معرفی تقریبا 300 نفر پهلوان که در این 13 قرن شناخته ایم"، "اخبار ورزش باستانی از آغاز قرن 14 هجری"، "حکایات و افسانه های ورزشی" و "مثنوی گل کشتی میرنجات و شرح حال ناظم آن".
تذکره الاولیاء
نام نویسنده : عطار نیشابوری
نام مترجم : محمد استعلامی
تذکرةالاولیا کتابی عرفانی است به نثر ساده و در قسمت‌هایی مسجع، که در شرح احوال بزرگان اولیاء و مشایخ صوفیه توسط فریدالدین عطار نیشابوری به فارسی نوشت شده است.
این کتاب مشتمل‌است بر مقدمه و ۷۲ باب که هریک به زندگی، حالات، اندیشه‌ها و سخنان یکی از عارفان و مشایخ تصوف می‌پردازد، و ذکر مکارم اخلاق، مواعظ و سخنان حکمت‌آمیزشان در این کتاب آورده شده‌است.
نخستین باب به حالات و سخنان امام جعفر صادق اختصاص یافته است، و باب هفتاد و دوم به حسین بن منصور حلاج (متوفی ۳۰۹). به نظر محمد استعلامی، دست‌نویس‌های معتبر تذکرةالاولیا تا قرن دهم هجری، شامل همین ۷۲ باب است، امّا پس از قرن دهم فصل‌های دیگری با عنوان «ذکر متأخران از مشایخ کبار» بر این کتاب افزوده شده که حالات و سخنان ۲۵ تن از عارفان قرن‌های چهارم و پنجم را دربر دارد. در این کتاب از کسانی چون اویس قرنی، بایزید بسطامی، ابراهیم ادهم، رابعه عدویه، ابوحنیفه، شافعی، احمد حنبل و امام محمد باقر یاد شده‌است.
عطار در دیباچهٔ کتاب نحوهٔ گزینش و تألیف مطالب را به‌روشنی بیان کرده‌است؛ بنابراین مقدمه، نقل‌ها و روایت‌های تذکرةالاولیا التقاطی از مطالب کتابهای دیگر است.از آثار صوفیانهٔ مهم و مشهور مربوط به اواخر قرن چهارم تا پایان قرن ششم، چند اثر با احتمال زیاد ممکن است مأخذ نقل‌های مؤلف تذکرةالاولیا باشند، که عبارت‌اند از: طبقات الصوفیه اثر ابوعبدالرحمن محمد سلمی نیشابوری، حلیةالاولیا ابونعیم اصفهانی، و رسالهٔ قشیریه نوشتهٔ ابوالقاسم قشیری. کشف‌المحجوب هُجویری نیز احتمالاً از منابع عطار بوده، زیرا عطار برخی از مضامین آن را با عبارات روان‌تر و رساتر آورده‌است.
دمی با خیام
علی دشتی
در اين كتاب مؤلف در تلاش معرفي سيماي حقيقي خيام است . وي ابتدا شخصيت خيام را از لا به لاي روايات و آراء هم عصرانش و از گفته ها و نوشته هاي مسلم خود او بيرون كشيده و سپس به جستجوي رباعيات مختص وي مي پردازد و در بخش آخر خيامي مطابق تصورات خود ارائه مي دهد تا دايره تفكرات اين شاعر و متفكر بزرگ را بيان كند .
حیرت : حیرت ناآگاهی از کار جهان است.نمیدانیم از کجا آمدهایم و به کجا خواهیم رفت
در دایره ای کآمدن و رفتن ماست آن را نه بدایت نه نهایت پیداست کس مینزند دَمی در این معنی راست کاین آمدن از کجا و رفتن به کجاست ؟
چون و چرا : دوّمین خصیصه ی فکر خیّامی چون و چرا در کار خلقت است.
دارنده چو ترکیب طبایع آراست از بهر چه اوفگندش اندر کم وکاست گر نیک آمد شکستن از بهر چه بود ؟! ور نیک نیامد این صور عیب کراست؟!
ناپایداری جهان : میدانیم که در خیّام؛ تذکار مرگ و زوال با گریزها و کنایههای شاعرانهای به سبزه و سبو همراه است: وجود انسان خاک میشود و در قالب کوزه و سبو استحاله مییابد.
این سبزه که امروز تماشا گه تست فردا همه از خاک تو بر خواهد رست یا: در سبزه نشین و میِ روشن میخور کاین سبزه بسی دمد ز خاک من و تو !
جبر : یکی دیگر از ویژگی های فکر خیامی،عقیده به ناتوانی بشر در برابر گردش زمانه است.
چون روزی و عمر بیش و کم نتوان کرد خود را به کم و بیش دژم نتوان کرد کار من و تو چنان که رای من و تست از موم به دست خویش هم نتواند کرد !
اغتنام وقت و اکسیر شراب:
وقت سحر است،خیز ای مایه ی ناز ! نرمک نرمک باده خور و چنگ نواز ! کآنها که به جایند نپایند بسی و آنها که شدند کس نمیآید باز . . .
دیوان حکیم فرخی سیستانی
ابوالحسن علی بن جولوغ سیستانی معروف به فَرُّخی سیستانی از شاعران نامدار پارسی‌گوی سده پنجم قمری است که در سبک خراسانی می‌سرود. سروده‌های او به ستایش شاهان و برانگیختن سلطان به عدل و بخشش اختصاص دارد. وی علاوه بر تسلط بر شعر و ادب در موسیقی نیز مهارت داشت و بدین وسیله توانست به دربار ابوالمظفر شاه چغانیان و سپس به دربار سلطان محمود غزنوی راه یابد و منزلتی والا بدست آورد. فرخی را یکی از بهترین قصیده‌سرایان ایرانی می‌دانند تا جایی که گفته‌اند سخن سهل و ممتنع در عربی خاص ابوفراس حمدانی و در فارسی خاص فرخی است. سهل و ممتنع (آسان‌نمای دشوارگفت) به سخنی می‌گویند که سرودن آن در ظاهر آسان می‌نماید، اما نظیر آن گفتن مشکل باشد.
دیوان خاقانی شروانی
افضل‌الدّین بدیل بن علی خاقانی شروانی، متخلّص بهخاقانی (۵۲۰ قمری در شروان - ۵۹۵ قمری در تبریز) از جملهٔ نامدارترین شاعران ایران و بزرگ‌ترین قصیده سرایان تاریخ شعر و ادب فارسی به‌شمار می‌آید. از القاب مهم وی حَسّان العجم است. آرامگاه وی واقع در شهر تبریز ایران است.
دیوان، شامل قصاید، ترجیعات،66 مقطعات، غزلها و رباعیات است. دیوان خاقانی به تصحیح سید ضیاءالدین سجادی در سال ۱۳۳۸ در تهران به چاپ رسیده بود.
از زمان خود خاقانی، تلاش برای دریافت و درک شعر او وجود داشته‌است و شروح گوناگونی از دیرباز که بر شعر خاقانی نوشته‌اند وجود دارد. از برجسته‌ترین خاقانی پژوهان ایرانی سید ضیاءالدین سجادی می‌باشد. وی منقح‌ترین دیوان را از خاقانی به چاپ رسانده‌است. همچنین فرهنگ اصطلاحات خاقانی نیز از وی چاپ شده‌است.
دیوان کسایی مروزی
مجدالدین ابوالحسن کسایی مروزی (زادهٔ ۳۴۱ ه. ق درمرو)، شاعر ایرانی در نیمهٔ دوم سده چهارم هجری و (شاید) آغاز سده پنجم هجری است. چنان‌که از نامش برمی‌آید و خود وی نیز به این امر اشاره دارد اهل مرو بود. کسایی در اواخر دورهٔ سامانیان و اوایل دوره غزنویانمی‌زیسته‌است. وی مقیم نخشب (نسف، نزدیک به بخارا) بوده و ذکرش در میان شاعران نسف آمده‌است.
بدیع‌الزمان فروزانفر دربارهٔ شعر او نوشته‌است: «کسایی از شعرای بزرگ ایران است و به همین مایهٔ اندک که از اشعارش باقی است اندازهٔ وسعت فکر و دقت خیال و حسن بلاغت و براعت طبع او را می‌توان دانست. اشعار کسایی به لطافت و دقت تشبیه ممتاز است و در این فن عدهٔ کمی به پایهٔ او می‌رسند. ناصرخسرو در موارد متعدد از کسایی اسم می‌برد و با او در نظم اظهار معارضه میکند»
شفیعی کدکنی در بارهٔ کسایی چنین می‌نویسد: «از نظر صور خیال و انواع تصویر به ویژه در زمینهٔ طبیعت، شعر کسایی بهترین شعری است که از گویندگان قرن چهارم در دست داریم. جای دریغ است که دیوان این شاعر از میان رفته و جز چند قطعهٔ پراکنده شعری از او باقی نمانده‌است اما در میان همان شعرهای باقی‌مانده همه جا خصایص برجستهٔ شعر قرن چهارم را به کاملترین وصفی مشاهده می‌کنیم.»
سفرنامه اورسل
نویسنده: ارنست اورسل
مترجم: علی اصغر سعیدی
سفرنامه قفقاز و ایران
«ارنست اورسُل» سیّاح و جهانگرد بلژیکی در اوایل اکتبر 1882میلادی(مقارن با سلطنت ناصرالدین شاه) به منظور سیاحت از طریق باکو وارد بندرانزلی میشود.او شخصی آگاه،دقیق،جستجوگر،مسلط به پنج زبان و آشنا به تاریخ و ادبیات بوده که پیش از سفربه مشرق زمین اغلب کتب تاریخی و سفرنامه های مربوط به ایران و آسیا را مطالعه کرده است.«اورسُل» علاوه بر اینها از موهبت روشن بینی و تجزیه و تحلیل دقیق مسائل سیاسی و اجتماعی نیز بهره کافی داشته است.«لرد کرزن» در کتاب «ایران و قضیه ایران» تأکید میکند که هیچکس بهتر از «اورسل» درباره قصور سلطنتی قاجاریه مطلبی ننوشته است.مطالعه این سفرنامه مطالب ارزشمندی را در باب جغرافیا و بوم شناسی نواحی شمالی و مرکزی ایران به خواننده ارائه میدهد.تصویری که نویسنده از مشاهدات خود از تهران عهد ناصری در قالب وضع شهر و محلات و اطراف آن،ارگ و کاخها و نیز خلقیات و رفتار مردم و حاکمان ارائه میدهد دقیق و کم نظیر است.
در میان جهانگردان و بیگانگان بی‌شماری که از دیرباز به ایران و سرزمینهای همسایه آمده‌اند، ارنست اورسل دارای ویژگی‌های خاصی است و همین ویژگی‌ها سفرنامه‌ی او را از اغلب سفرنامه‌هایی که درباره‌ی این سرزمین‌ها نوشته شده است، ممتاز می‌سازد و بر ارزش و اعتبار کتابش می‌افزاید.اورسل با توجه به شرح حال مختصری که از او در آرشیو کتابخانه‌ی ملی پاریس موجود است، در سال ۱۸۵۸ در مونس یکی از شهرهای کوچک بلژیک به دنیا آمده و تحصیلات خود را در علم حقوق به پایان رسانده و در این رشته به اخذ درجه‌ی دکتری از دانشگاه نیز نایل گردیده است. او قبل از سفر به مشرق زمین و تالیف کتاب قفقاز و ایران ابتدا سفری به کشور پرتغال انجام داده که حاصل آن سفرنامه‌یی با عنوان سیری در سرزمین پرتغال، یادداشت‌های یک جهانگرد است. این سفرنامه در سال ۱۸۸۱- یعنی یک سال پیش از عزیمت او به سوی ایران- در بروکسل چاپ شده و سال‌ها است که به کلی نایاب گشته است.
سیر حکمت در اروپا
محمدعلی فروغی
این کتاب در واقع شامل سه جلد و یک ضمیمه‌است. جلد اول شامل یازده فصل است. دراین جلد فروغی تاریخ فلسفه و علم را از حکمای پیش از سقراط تا دکارت و سده هفدهم میلادی به شکلی مجمع توضیح و تشریح میکند. فصل اول به حکمای پیش از سقراط مانند تالس، آنکسیمنس، هراکلیت، فیثاغورس و... می‌پردازد. فصول دوم و سوم تشریح دیدگاههای سقراط، افلاطون و ارسطو هستند. فصل سوم به بررسی ارسطو می‌پردازد. فصل چهارم دوران یونانی گری یا هلنیسم را که شامل فلسفه اپیکور، کلبی، رواقی و شکاکان است بررسی میکند. فصول هفتم و هشتم به بررسی ظهور مسیحیت و فلسفه مدرسی (اسکولاستیک) پرداخته که اندیشه‌های آباء اولیه کلیسا قبل آنسلم و آلبرت کیسر مطرح شده و شرحی مختصر از فلسفه آکوینامس آمده‌است. نکته جالب اینکه از آگوستین جز نامی اشاره‌ای به آراء او نشده‌است. فصل نهم بحث رنسانس و تجدید حیات علمی اروپاست که در فصل دهم یکی از فیلسوفان تجربی که آغاز گر تحولی مهم در علم و فلسفه باشد. به نام فرانس بیکن بررسی میشود. تاکید بیکن بر علوم تجربی و کسب علم به منظور کاربرد آن است. فلسفه دکارت به شکلی مفصل تر در فصل یازدهم تشریح میشود. بخش ضمیمه کتاب نیز ترجمه رساله دکارت به نام گفتار در روش راه بردن عقل را شامل میشود. مختصراً می‌توان گفت که دکارت در این رساله به روش شناسی می‌پردازد و اینکه انسان چگونه می‌توان کسب علم و دانش کند.
