السیره الفلسفیه و پارههایی از دو اثر دیگر
رازی را بسیاری از مورخان علم و اسلامشناسان، جویندهترین، آزاداندیشترین و بیباکترین اندیشهگر تاریخ اسلام توصیف کردهاند. اهل علم، وسعت و ژرفای دانش او را در پزشکی و شیمی و علوم طبیعی از دیرباز ستودهاند. جهان غرب او را نخست با کتاب «الطب المنصوری» شناخت که در قرن دوازدهم میلادی زیر عنوان «Liber Almansorem»به لاتینی درآمد. این کتاب در دورۀ رنسانس چندین بار چاپ شد. غربیان در قرن سیزدهم میلادی کتاب «الحاوی» او را نیز به لاتینی ترجمه کردند و پس از ترجمۀ این کتاب بود که اندیشههای طبّی رازی را چندین قرن در مدارس غرب آموزش میدادند. مورخان علم رسالۀ کوچک او را در بارۀ آبله به نام «کتاب الجدری و الحصبه» شاهکاری در ادبیات پزشکی عرب (کذا) میشمارند و جایگاه آن را در تاریخ بیماریهای واگیر با توجه به این که نخستین تکنگاری درباب این بیماری بوده، بسیار ارجمند و بلند میدانند. یکی از کتابهای شیمی او را نیز به نام «سرّ الاسرار» در قرن دوازدهم میلادی زیر عنوان «Secretum secretorum» به لاتینی ترجمه کردند که گزارش سرراست و روشنی است از ابزارها و فن ذوب فلزات، روش تقطیر و کارهایی از این دست. رازی در آن کتاب مواد شیمیایی و کنش و واکنشهای آنها را به شیوهای علمی طبقهبندی کرده است. اما دیدگاههای فلسفی رازی را تا همین چندی پیش کمتر کسی میشناخت. زیرا کتابهای اصلی او در این زمینه همه از میان رفته است. از کتاب بزرگ او به نام «علم الهی» آنچه به دست ما رسیده، سخنانی است که دیگران در کتابهاشان به منظور رد دیدگاههای او بازگفتهاند. در آن کتاب و کتابهای دیگری مانند «فی النبوات» و «فی حیل المتنبین» که همه از میان رفتهاند، رازی به رد وحی و نبوت پرداخته و ضرورت هر دو را انکار کرده است. آنچه در باب فلسفه از او باقی مانده، دو کتاب به نامهای «سیرت فلسفی» و «طب روحانی» است که اولی را در دفاع از روش فلسفیاش در برابر بدگوییهای مخالفان خویش نوشته است و دومی را که رسالهای است در «فلسفۀ اخلاق» و «روانشناسی اخلاقی»، در اصل، به منظور درمان بیماریهای روانی نوشته و در آن، گوشۀ چشمی به کتاب «اخلاق نفس» جالینوس داشته است.
تجارب السلف
تجارب السلف کتابی تاریخی است که در سال ۷۱۴ قمری توسط هندوشاه نخجوانی نوشته شدهاست. کتاب تاریخ خلفا و وزیران اسلامی تا برچیده شدن خلافت عباسیان است.
نخجوانی کتاب را زمانی که در دستگاه نصرةالدین احمد بن یوسف شاه، از اتابکان لر بزرگ حضور داشت به نام او نوشت و به او تقدیم کرد. به نوشته عباس اقبال کتاب «هم از جهت جلالت مقامآن در انشاء فارسی و هم از جهت دلکشی موضوع که تاریخ خلفا و وزرا وسلاطین معاصر ایشان میباشد، در میان کتب نثریه فارسی کمتر نظیر دارد» مهمترین نوشته در مورد این کتاب «تعلیقات و حواشی بر تجارب السلف» نوشته حسن قاضیطباطبایی است.
سه سال در دربار ایران (از ۱۳۰۶ تا ۱۳۰۹ قمری)
دکتر فووریه
ترجمه: عباس اقبال
ژان–باتیست فُوریه (به فرانسوی: Jean-Baptiste Feuvrier)، مشهور به Joannès (۶ اکتبر ۱۸۴۲ – ۲۹ نوامبر ۱۹۲۶) پزشک نظامی و خاطرهنویس اهل فرانسه بود که از اوت ۱۸۸۹ تا اکتبر ۱۸۹۲ پزشک خصوصی ناصرالدینشاه قاجار بود.
فُوریه به همراه ناصرالدینشاه، در بازگشتِ او از سفر سومش به فرنگ، به ایران آمد.
فُوریه، سالها پس از بازگشت، خاطرات خویش را تحت عنوان Trois ans à la cour de Perse در سال ۱۹۰۰ (ویرایش دوم: ۱۹۰۶) در پاریس به چاپ رساند. خاطرات فُوریه در سال ۱۳۲۶ خ تحت عنوان سه سال در دربار ایران، از سال ۱۳۰۶ ق توسط عباس اقبال آشتیانی ترجمه شد و درتهران به چاپ رسید.
کتاب حاوی خاطرات و یادداشتهای پزشک فرانسوی ناصرالدین شاه قاجار از سال 1306 تا 1309 هجری قمری به همراه تصاویر تاریخی کتاب «سه سال در دربار ایران» اثر دکتر ژوانس فووریه (ژرار فوریه) حاوی خاطرات و مشاهدات وی از دربار ناصرالدین شاه و ایران است که یکی از بهترین منابع درباره ی اوضاع ایران در دوران ناصری محسوب می شود. در کتاب توصیفات نویسنده از دربار و شهرهای مختلف ایران اشاره می شود. در ادامه امتیاز دخانیات (قرارداد رژی) که نویسنده شاهد این واقعه بوده، بررسی می شود و در انتها به نقد کلی کتاب پرداخته می شود.
شادروان عباس اقبال در مقدمه می نویسد: کتاب شیرینى که ترجمهء آن از نظر خوانندگان محترم مىگذرد و حاوى بسى مطالبتاریخى راجع به اواخر سلطنت ناصر الدین شاه است به توسط یک تن طبیب فرانسوى کهشاهد عینى بسیارى از وقایع بوده به رشتهء تألیف در آمده است. در این ترجمه کمال احتیاط و دقت به خرج داده شده است تا هیچ نکتهء آن از قلمنیفتد و در اداى مقصود مؤلف اصلى اخلالى روى ندهد. البته بعضى از معلومات و اطلاعات این مؤلف به وجود نهایت سعى که درجمعآورى مطالب صحیحه به خرج داده خالى از اشتباه و مسامحه نیست.ما هر جا که بهنکتهاى از این قبیل برخوردهایم به عدم صحت آن اشاره کردهایم. در ترجمهء کتاب«سه سال در دربار ایران»ما هیچ قصد و غرضى جز کمک به روشنشدن تاریخ ایران نداشتهایم.اگر احیانا قسمتى از اطلاعات و حکمیتهاى مؤلف اصلىکتاب پسند بعضى از خوانندگان نیفتد یا آنها به عقیدهء خود صحیح نیابند بحثى بر مانیست.
خود دکتر فوویه نیز می نویسد: من که مدت چند سال طبیب مخصوص اعلیحضرت ناصر الدین شاه و شاهد عینىزندگانى روزانهء او بودهام چیزهایى دیدهام که نه تنها هیچ مسافرى نمىتواند بر آنها اطلاعیابد بلکه آگاهى از آنها بر هر کسى نیز که در ایران مقیم شده باشد مشکل است.اینسفرنامه شرح همان مشاهداتى است که دیگران از آنها اطلاعى ندارند و آن در حکمپردهاى است که کم و بیش حقایق مربوط به شاه ایران در آن نقاشى شده. ایران کشورى است که با وجود بروز افکار جدیده،آداب و عادات مردم آنچنانثابت و لا یتغیر مانده که مىتوان آنها را عین عادات و آداب اجداد ایشان دانست؛بلکهشاید اولاد ایشان نیز از آنها دست برندارند. با وجود آن که در این یادداشتهاى روزانهء کتبى سعى شده است که نهایت دقترعایت شود،محتاج به تذکار نمىدانم که در این نوشته،کاملا اسرار شغل خود را نگاهداشته و نسبت به ناصر الدین شاه که مردى تیز هوش و خوشذات بود و در تمام حوادثبه من نیکى کرده است رعایت کمال احترام را نمودهام. امیدوارم که این اوراق دفتر خاطرات من به جغرافیا و تاریخ ایران که در ادوار مختلفهدر آن باب کتابهاى بسیار نوشتهاند،کمکى کند و سعادت آن را داشته باشد که خوانندهرا نیز سرگرم نماید و براى او مفید افتد.
سیاست نامه
کلیات عبید زاکانی
با مقدمه استاد فقید عباس اقبال
شامل قصائد، غزلیات، قطعات، رباعیات، عشاقنامه
عبید از بزرگان ادبیات ایران است که آثار طنز و لطایف او از شهرت بیشتری برخوردارند. او دستی در سرودن انواع شعر مانند غزل، قصیده، رباعی، مثنوی، قطعه، ترکیب بند، ترجیع بند و تضمین داشته و در تمام آن ها از مهارتی بالا برخوردار بوده. عبید لطیفه پردازی توانمند و نکته پردازی قهار بود آن چنان که بخش عمده هنرش در این زمینه ظهور کرد. کتاب حاضر شامل کلیات آثار اوست عباس اقبال در مقدمهی دیوان عبید زاکانی آورده است: «از شرح حال و وقایع زندگانی عبید زاکانی اطلاع مفصل در دست نیست. اطلاعات ما در این باب منحصر است به معلوماتی که حمدالله مستوفی معاصر و همشهری قزوینی عبید و پس از او دولتشاه سمرقندی در تذکره خود، تألیف شده در قرن ۸۹۲ ه.ق. ضمن شرحی مخلوط به افسانه در باب او به دست داده و مؤلف ریاض العلماء در باب بعضی از تألیفات او ذکر کرده است. معلومات دیگری نیز از اشعار و مؤلفات عبید به دست میآید.»...