عبدالله بن محمد نجم رازی

تصحیح: محمدامین ریاحی

مرصادالعباد (گذرگاه بندگان) با نام کامل‌تر مرصاد العباد من المبدأ الی المعاد، کتابی به زبان فارسی در باب تصوف و سلوک، اثر نجم‌الدین رازی است. تحریر کتاب در ربع اول قرن هفتم هجری قمری بوده‌است، ولی در سبک به آثار قرن ششم ماننده‌تر است.

مرصادالعباد بر پنج باب و چهل فصل بنا شده، و فهرست فصول در مقدمه آن آمده‌است. باب دوم مبدأ موجودات یا آفرینش جهان و انسان است و در فصل چهارم و پنجم آن داستان لطیف دلاویزی از آفرینش آدم پرداخته که بی‌شبهه از دلاویزترین نثرهای شاعرانه در زبان فارسی بشمار می‌آید. باب سوم در معاش خلق مفصل‌ترین ابواب کتاب و قریب به نیمی از آن را شامل است و در آن طی بیست فصل اصول عقاید عرفانی آمده‌است. در باب چهارم در ضمن چهار فصل معاد نفوس مختلف نگارش یافته‌است. در باب پنجم سلوک طوایف مختلف از پادشاهان تا پیشه‌وران و برزگران و وظایف اخلاقی و دینی هر طبقه در هشت فصل بیان گردیده، و این باب از نظر اشتمال بر جزئیات وضع اجتماعی عصر تألیف کتاب از ممتع‌ترین قسمت‌های آن است.

گرچه کتاب در دوران اعتلای نثر فنی نوشته شده‌است در مجموع انشای آن (چون غالب آثار صوفیانه) به‌نسبت ساده‌است؛ ولی نثر آن یک‌دست نیست و گاه تأثیر نثر فنی در آن دیده می‌شود. به مقتضای موضوع کاربرد صنایع لفظی کاستی و فزونی می‌گیرد. مرصادالعباد از آخرین نمونه‌های نثر خوب فارسی‌است.

• از جمله موارد اهمیت مرصادالعباد این است که از قدیم‌ترین کتاب‌های فارسی است که در آن برخی از رباعی‌های خیام — در مقام انتقاد شدید از وی — نقل شده‌است.
• مرصادالعباد از آثاری است که حافظ آن را خوانده و از آن تأثیر گرفته‌است.