احوال و آثار نصیرالدین
جمع آوری و تألیف: محمدتقی مدرس رضوی
ابوجعفرمحمدبن محمد بن حسن طوسی(۵۷۹–۶۵۳ ه) (۱۲۰۱–۱۲۷۴ م) شاعر، همهچیزدان،فیلسوف، متکلم، فقیه، ستارهشناس، اندیشمند، ریاضیدان، منجم، پزشک، عارف و معمار ایرانی بود. کنیهاش «ابوجعفر» و به القابی چون «نصیرالدین»، «محقق طوسی»، «استاد البشر» و «خواجه» شهرت دارد. ابن خلدون (۱۴۰۶–۱۳۳۲) او و فخر الدین رازی را بزرگترین دانشمندان ایران دانستهاست.
فعالیتهای علمی
- سنت فلسفه مشایی را که پس از ابن سینا در ایران رو به افول گذاشته بود، بار دیگر احیا کرد.
- مجموعه آرا و دیدگاههای کلامی شیعه را در کتاب تجرید الاعتقاد گرد آورد.
- رصدخانه مراغه را ساخت.
- جداول بسیار دقیق از حرکت سیارهای ایجاد کرد، که یک مدل سیارهای به روز شده و انتقاداتی از نجوم بطلمیوسی بود.
- در کنار رصدخانه مراغه کتابخانهای با حدود چهل هزار کتاب ایجاد کرد.
- مثلثات را به عنوان یک شاخه ریاضی بهعنوان یک علم مطرح کرد.
- با پرورش شاگردانی همچون قطب الدین شیرازی و گردآوری دانشمندان ایرانی عامل انتقال تمدن و دانشهای ایران پیش از مغول به آیندگان شد.
- شواهدی وجود دارد که نشان میدهد او بر نظریه خورشید مرکزی کوپرنیک تأثیر داشتهاست.
اخبار الطوال
اَخبارُالطّوال کتابی نوشته ابوحنیفه دینوری، شامل رویدادهای اجتماعی، نظامی و سیاسی ایران، به ویژه در ابتدای سده ۲ و سده ۳ق است.
دینوری خود گواه بسیاری از مطالب نوشتهشده خویش بودهاست و این امر به اهمیت کتاب میافزاید. اخبارالطوال در مورد سازمانها و تشکیلات سدههای نخستین اسلامی، به ویژه مسائل قابل توجه تقسیمات کشوری به خوبی روشنگری میکند. همچنین به دلیل اینکه دینوری آگاهیها و دانش دوران کودکی و جوانی را در ایران فرا گرفت و در رشتههای هندسه، حساب و … نزد بزرگان اصفهان به مرتبه دلخواه رسید؛ برداشتهای دقیقی با دیدگاه یک حسابدار خبره در اثر خود داشتهاست. نخستین ترجمه از اخبار الطوال را آقای صادق نشات در سال ۱۳۴۶ صورت داده است.
الأغراض الطبیه و المباحث العلائیه (جرجانی)
از سید اسماعیل جرجانی
الأغراض الطبية و المباحث العلائية، تألیف سید اسماعیل بن حسن بن محمد بن احمد حسینی جرجانی، طبیب نامدار سده پنجم و ششم هجری است. جرجانی این کتاب را در علم طب پس از دو کتاب دیگر خود، یعنی «ذخیره خوارزمشاهی» و «خفی علایی» و به درخواست محمد بخاری، وزیر اتسز خوارزمشاه که در علوم اسلامی و حکمت تبحر داشت، به زبان فارسی تألیف کرد. نویسنده با نگارش این آثار، طب سنتی یا کهن را احیا کرد. پرویز ناتل خانلری بر این کتاب مقدمه مختصری نوشته است.
این نسخه از کتاب چاپ عکسی از روی نسخهای خطی است که توسط بنیاد فرهنگ ایران در سال 1345 منتشر شده است. عنوان مباحث گفتار و ابواب به خط قرمز از متن متمایز گردیده است. در مقدمه، از این نسخه بهعنوان مجلد اول یاد شده و وعده داده شده که بهزودی مجلد دوم که حاصل مقابله این نسخه با نسخههای معتبر و قدیمتر و فهرست اصطلاحات و لغات و اعلام و غیره خواهد بود، منتشر میشود. در این نسخه فهرست تفصیلی مطالب در ابتدای مباحث ذکر شده است.
الاغراض الطبیه و مباحث العلائیه
نویسنده: اسماعیل بن حسن جرجانی
مقدمه : پرویز ناتل خانلری
این کتاب، در حدود سال 525 ه. ق تالیف شده، و خلاصه و چکیده ای از اثر برجسته «جرجانی»، یعنی «ذخیره خوارزمشاهی» است. «الاغراض الطبیة»، یکی از منابع اصیل واژگان و ترکیب کلمات زبان فارسی، چه پزشکی و چه غیر پزشکی است.کتاب، نمایانگر ژرفنای پزشکی کهن ایران و مشرق زمین است و یک دایرة المعارف متوسط علم پزشکی به زبان فارسی به شمار می رود.
كتاب الاغراض تنها خلاصه ساده و گسترده ذخيره خوارزمشاهى نيست، بلكه كتابى نوين است كه مؤلف دانشمند و بزرگوار آن پس از چندين دهه كار، در وقت كمال و پایان عمر نگاشته است. وى كتاب مادر يعنى ذخيره را بههم ريخته، برخى از بابها و مطلبها را از نو درهم آميخته، خلاصه و تكميل كرده، گاهى سخنهایى ديگر آورده و برخى از مشكلات را حل كرده، در بحث تصرف نموده، و خلاصه طرحى نو در انداخته است.
الاغراض الطبيه یکى از منابع اصيل واژگان و تركيب كلمات زبان فارسی، چه پزشکى و چه غيرپزشکى است. اين كتاب گرانقدر به حد خود، همان ارجمندى ذخيره خوارزمشاهى را دارد، و بر هر فارسی زبان دانشپژوهى است كه از اين خرمن گل، برگهایى برگيرد و از شكوفائى آن، بهره معنوى گيرد. آنان كه به ژرفناى اين كتاب بنگرند، رگههائى از كلمات مولوى و سعدى و حافظ را در آن مىيابند. بر همت والاى ادب دوستان پارسى است كه از فوائد ادبى و دستورى آن بهرهمند شوند و به ديگران بهره رسانند.
الاغراض الطبيه، گذشته از آنكه نمايانگر ژرفناى پزشکى كهن ایران و مشرق زمين است و از اين جهت جويندگان اين رشته را بسيار به كار آيد، هنوز نيز قسمتهایى از آن كاربرد مفيد دارد و بر هر پزشک ایران دوست و فرهيختهاى است كه آن را بخواند و از آن كسب فيض نمايد.
علاوه بر اين، كتاب الاغراض الطبّيه همانند اثر ديگر مؤلف يعنى ذخيره خوارزمشاهى منبعى از اقوال و سخنان پزشکان بزرگ قبل از مؤلف و نيز نوآورىها و تجربيات ارزنده او به شمار مىرود كه خواننده كتاب با اندك تورقى صدق اين مدعا را تأييد خواهد نمود.
بدایع الوقایع (۲جلدی)
زینالدین محمود واصفی (زادهٔ ۸۹۰ هجری قمری مصادف با ۱۴۸۵ میلادی در هرات - متوفی بین ۱۵۵۱ تا ۱۵۶۶ میلادی) خاطرهنویس، شاعر و تاریخنگار ایرانی بود.
کتاب خاطرات واصفی با نام بدایعالوقایع را میتوان یک اثر تاریخی نیز محسوب کرد زیرا در این اثر، تمرکز او بر رویدادهای مهم سیاسی و اجتماعی در خراسان، ماوراءالنهر و بخشی از ترکستان بین سالهای ۱۴۹۷ تا ۱۵۵۱ میلادی است. واصفی نیز مانند ظهیرالدین بابر (نویسندهٔ بابرنامه) دستبهدست شدن حکومت خراسان از تیموریان به ازبکها و سپس به صفویان را توصیف میکند و این رویدادها را نه از منظر طبقهٔ نخبه و الیت جامعه، بلکه از دیدگاه خودش به عنوان عضوی از طبقهٔ متوسط شهر هرات و یک متفکر مسلمان که دغدغهٔ عدالت و حکومت سیاسی صادقانه را دارد، روایت میکند. واصفی تاریخنگار حرفهای نیست؛ دانش و شناخت او از افراد و رویدادهای زمانهاش بسیار بالاست اما ظاهراً ترتیب تاریخی رویدادها اهمیت چندانی برای او نداشته است. نحوهٔ چینش موضوعات کتاب، همیشه از یک الگوی منسجم پیروی نمیکند که شاید نتیجهٔ وقفههای متعدد واصفی در نوشتن تجربیاتش باشد. ایراد دیگری که ممکن است مطرح شود این است که بسیاری از منابع مورداستفادهٔ واصفی، بهویژه داستانهایی که میان طبقهٔ پیشهوران و تاجران شهرنشین گفته و شنیده میشده، و همچنین افسانههایی که در دربار حاکمان به گوش او میرسیده، به معنای مدرن کلمه علمی محسوب نمیشوند.
هرچند چنین سوالات و شبهاتی را میتوان دربارهٔ میزان دقت واصفی در تاریخنویسی مطرح کرد اما او در نوشتن خاطراتش آشکارا مراقبت و احتیاط به خرج میداد و مقایسهٔ اثر او با دیگر منابع، نشاندهندهٔ وثوق نسبی قضاوتهای او دربارهٔ افراد و روایت او از رویدادهای زمان است. به هر حال، واصفی مشغول نوشتن یک تاریخ علمی نشده بود بلکه تلاش میکرد اثر خود را با ذائقه زمانهاش تطبیق بدهد و در آن زمان و مکان، روایت تاریخی مورد اقبال، قطعهای ادبی بود که به جهت زیباییشنایی مطبوع و خوشایند باشد.
واصفی از منابع مختلفی استفاده میکرد که بسیاری از آنها شفاهی بودند و بخش زیادی از اطلاعاتش را از طریق داستانهایی که بخشی از آنها را در دربار حاکمان شنیده بود به دست میآورد. او در عین حال به منابعی که در میان مردم عادی گفته و شنیده میشد هم از طرقی دسترسی داشت که نشاندهندهٔ وسعت ارتباطات او با کل مردم است. از متن بدایعالوقایع روشن میشود که واصفی ارتباطات درازمدتی با جامعهٔ پیشهوران و تاجران داشته و در جمعهای ادبی آنها هم شرکت میکرده است.
بدایعالوقایع را میتوان گزیدهای از آثار ادبی واصفی نیز محسوب کرد زیرا علاوه بر ماجراها و داستانهای منثوری که در کتاب به آنها پرداخته میشود، واصفی حدود ۱۶۰۰ بیت از اشعار خود را نیز در گوشه و کنار این کتاب آورده است از جمله قصیده، غزل و قطعه. این اشعار معمولاً تناسبی با موضوع صفحه ندارند اما به نظر میرسد که واصفی به سرودن آنها افتخار میکرده و به همین دلیل آنها را در کتاب گنجانده است. مجموع این اشعار را میتوان دیوان شعری در نظر گرفت که واصفی هرگز گردآوری نکرد.
واصفی فقط ثبتکنندهٔ آنچه میدید و میشنوید نبود بلکه در داستانها و اشعار متعدد و روایتهای مختلف تاریخی، او نشان میدهد که ناظری آگاه و منتقد رسوم اجتماعی و سبک زندگی و رفتار طبقهٔ الیت حاکم است. او علیه مقامات و روحانیون فاسد و جاهل سخن میگوید و با مهارت از طنز استفاده میکند. در مقابل، او از چند چهره تجلیل کرده و آنها را الگوهایی شایسته میداند از جمله الغبیگ (حاکم ماوراءالنهر و خان سمرقند در زمان تیموریان)، و گلدیمحمد، که هردوی آنها برای برقراری عدالت در قلمروی خود میکوشیدند. او مشخصاً داستانهایی را برای روایت انتخاب میکند که آرمان عدالت و ایدههای انسانی خود او را ترویج بدهند.
تاریخ نادرشاهی (نادر نامه)
تاریخ نادرشاهى یا نادرنامه تألیف محمدشفیع تهرانى متخلص به وارد، شرح به قدرت رسیدن نادرشاه و وقایع سالهاى نخست زندگى وى تا عزیمت به هندوستان و مجملى از وقایع هند و دنباله حوادث تا سال ۱۱۵۴هـ است. این اثر گرچه از غامضنویسى به کنار نیست ولى هرگز تا مرز مبالغه و تکلف نرفته است. نادرشاه از مردان بزرگ تاریخ بوده و مورخین دنیا او را از لحاظ نبوغ جنگی در ردیف اسکندر و تیمور و ناپلئون و فردریک می دانند. جنگ های او از شگفت انگیزترین وقایع جنگی جهان است. با توجه به اوضاع زمان کشوری که دچار سرشکستگی و زبونی شده بود به همت و فداکاری و استقامت این مرد دلاور با سرعتی معجزآسا به منتهی درجه قدرت و عظمت رسید. شرح دوران زندگی و صفحات تاریخ حماسه آفرین این فرزند ایران زمین، همت و عزم آهنین و پیشرفت و پیروزی های او در نبردهای خونین تا بدانجائیست که پرچم پیروزی ایران را برفراز بحرین و قندهار و کابل و غزنین و هندوستان و ترکستان و داغستان تا دریای عمان برافراشت.
ترجمه فرق الشیعه نوبختی
فرق الشیعه ی نوبختی از قدیمترین و مستندترین کتابهائی است که تاکنون در تاریخ مذاهب اسلامی و فرق شیعه نوشته شده. نویسنده ی این کتاب که خود از مشهورترین علمای امامیه در علم کلام و فلسفه است در نیمه ی دوم قرن سوم ه. ق. و اوائل قرن چهارم ه. ق. می زیسته، و بسیار مورد توجه و وثوق اکثر علمای شیعه بوده است.