احوال و آثار نصیرالدین
جمع آوری و تألیف: محمدتقی مدرس رضوی
ابوجعفرمحمدبن محمد بن حسن طوسی(۵۷۹–۶۵۳ ه) (۱۲۰۱–۱۲۷۴ م) شاعر، همهچیزدان،فیلسوف، متکلم، فقیه، ستارهشناس، اندیشمند، ریاضیدان، منجم، پزشک، عارف و معمار ایرانی بود. کنیهاش «ابوجعفر» و به القابی چون «نصیرالدین»، «محقق طوسی»، «استاد البشر» و «خواجه» شهرت دارد. ابن خلدون (۱۴۰۶–۱۳۳۲) او و فخر الدین رازی را بزرگترین دانشمندان ایران دانستهاست.
فعالیتهای علمی
- سنت فلسفه مشایی را که پس از ابن سینا در ایران رو به افول گذاشته بود، بار دیگر احیا کرد.
- مجموعه آرا و دیدگاههای کلامی شیعه را در کتاب تجرید الاعتقاد گرد آورد.
- رصدخانه مراغه را ساخت.
- جداول بسیار دقیق از حرکت سیارهای ایجاد کرد، که یک مدل سیارهای به روز شده و انتقاداتی از نجوم بطلمیوسی بود.
- در کنار رصدخانه مراغه کتابخانهای با حدود چهل هزار کتاب ایجاد کرد.
- مثلثات را به عنوان یک شاخه ریاضی بهعنوان یک علم مطرح کرد.
- با پرورش شاگردانی همچون قطب الدین شیرازی و گردآوری دانشمندان ایرانی عامل انتقال تمدن و دانشهای ایران پیش از مغول به آیندگان شد.
- شواهدی وجود دارد که نشان میدهد او بر نظریه خورشید مرکزی کوپرنیک تأثیر داشتهاست.
اخبار الطوال
اَخبارُالطّوال کتابی نوشته ابوحنیفه دینوری، شامل رویدادهای اجتماعی، نظامی و سیاسی ایران، به ویژه در ابتدای سده ۲ و سده ۳ق است.
دینوری خود گواه بسیاری از مطالب نوشتهشده خویش بودهاست و این امر به اهمیت کتاب میافزاید. اخبارالطوال در مورد سازمانها و تشکیلات سدههای نخستین اسلامی، به ویژه مسائل قابل توجه تقسیمات کشوری به خوبی روشنگری میکند. همچنین به دلیل اینکه دینوری آگاهیها و دانش دوران کودکی و جوانی را در ایران فرا گرفت و در رشتههای هندسه، حساب و … نزد بزرگان اصفهان به مرتبه دلخواه رسید؛ برداشتهای دقیقی با دیدگاه یک حسابدار خبره در اثر خود داشتهاست. نخستین ترجمه از اخبار الطوال را آقای صادق نشات در سال ۱۳۴۶ صورت داده است.
الأغراض الطبیه و المباحث العلائیه (جرجانی)
از سید اسماعیل جرجانی
الأغراض الطبية و المباحث العلائية، تألیف سید اسماعیل بن حسن بن محمد بن احمد حسینی جرجانی، طبیب نامدار سده پنجم و ششم هجری است. جرجانی این کتاب را در علم طب پس از دو کتاب دیگر خود، یعنی «ذخیره خوارزمشاهی» و «خفی علایی» و به درخواست محمد بخاری، وزیر اتسز خوارزمشاه که در علوم اسلامی و حکمت تبحر داشت، به زبان فارسی تألیف کرد. نویسنده با نگارش این آثار، طب سنتی یا کهن را احیا کرد. پرویز ناتل خانلری بر این کتاب مقدمه مختصری نوشته است.
این نسخه از کتاب چاپ عکسی از روی نسخهای خطی است که توسط بنیاد فرهنگ ایران در سال 1345 منتشر شده است. عنوان مباحث گفتار و ابواب به خط قرمز از متن متمایز گردیده است. در مقدمه، از این نسخه بهعنوان مجلد اول یاد شده و وعده داده شده که بهزودی مجلد دوم که حاصل مقابله این نسخه با نسخههای معتبر و قدیمتر و فهرست اصطلاحات و لغات و اعلام و غیره خواهد بود، منتشر میشود. در این نسخه فهرست تفصیلی مطالب در ابتدای مباحث ذکر شده است.
الاغراض الطبیه و مباحث العلائیه
نویسنده: اسماعیل بن حسن جرجانی
مقدمه : پرویز ناتل خانلری
این کتاب، در حدود سال 525 ه. ق تالیف شده، و خلاصه و چکیده ای از اثر برجسته «جرجانی»، یعنی «ذخیره خوارزمشاهی» است. «الاغراض الطبیة»، یکی از منابع اصیل واژگان و ترکیب کلمات زبان فارسی، چه پزشکی و چه غیر پزشکی است.کتاب، نمایانگر ژرفنای پزشکی کهن ایران و مشرق زمین است و یک دایرة المعارف متوسط علم پزشکی به زبان فارسی به شمار می رود.
كتاب الاغراض تنها خلاصه ساده و گسترده ذخيره خوارزمشاهى نيست، بلكه كتابى نوين است كه مؤلف دانشمند و بزرگوار آن پس از چندين دهه كار، در وقت كمال و پایان عمر نگاشته است. وى كتاب مادر يعنى ذخيره را بههم ريخته، برخى از بابها و مطلبها را از نو درهم آميخته، خلاصه و تكميل كرده، گاهى سخنهایى ديگر آورده و برخى از مشكلات را حل كرده، در بحث تصرف نموده، و خلاصه طرحى نو در انداخته است.
الاغراض الطبيه یکى از منابع اصيل واژگان و تركيب كلمات زبان فارسی، چه پزشکى و چه غيرپزشکى است. اين كتاب گرانقدر به حد خود، همان ارجمندى ذخيره خوارزمشاهى را دارد، و بر هر فارسی زبان دانشپژوهى است كه از اين خرمن گل، برگهایى برگيرد و از شكوفائى آن، بهره معنوى گيرد. آنان كه به ژرفناى اين كتاب بنگرند، رگههائى از كلمات مولوى و سعدى و حافظ را در آن مىيابند. بر همت والاى ادب دوستان پارسى است كه از فوائد ادبى و دستورى آن بهرهمند شوند و به ديگران بهره رسانند.
الاغراض الطبيه، گذشته از آنكه نمايانگر ژرفناى پزشکى كهن ایران و مشرق زمين است و از اين جهت جويندگان اين رشته را بسيار به كار آيد، هنوز نيز قسمتهایى از آن كاربرد مفيد دارد و بر هر پزشک ایران دوست و فرهيختهاى است كه آن را بخواند و از آن كسب فيض نمايد.
علاوه بر اين، كتاب الاغراض الطبّيه همانند اثر ديگر مؤلف يعنى ذخيره خوارزمشاهى منبعى از اقوال و سخنان پزشکان بزرگ قبل از مؤلف و نيز نوآورىها و تجربيات ارزنده او به شمار مىرود كه خواننده كتاب با اندك تورقى صدق اين مدعا را تأييد خواهد نمود.
بدایع الوقایع (۲جلدی)
زینالدین محمود واصفی (زادهٔ ۸۹۰ هجری قمری مصادف با ۱۴۸۵ میلادی در هرات - متوفی بین ۱۵۵۱ تا ۱۵۶۶ میلادی) خاطرهنویس، شاعر و تاریخنگار ایرانی بود.
کتاب خاطرات واصفی با نام بدایعالوقایع را میتوان یک اثر تاریخی نیز محسوب کرد زیرا در این اثر، تمرکز او بر رویدادهای مهم سیاسی و اجتماعی در خراسان، ماوراءالنهر و بخشی از ترکستان بین سالهای ۱۴۹۷ تا ۱۵۵۱ میلادی است. واصفی نیز مانند ظهیرالدین بابر (نویسندهٔ بابرنامه) دستبهدست شدن حکومت خراسان از تیموریان به ازبکها و سپس به صفویان را توصیف میکند و این رویدادها را نه از منظر طبقهٔ نخبه و الیت جامعه، بلکه از دیدگاه خودش به عنوان عضوی از طبقهٔ متوسط شهر هرات و یک متفکر مسلمان که دغدغهٔ عدالت و حکومت سیاسی صادقانه را دارد، روایت میکند. واصفی تاریخنگار حرفهای نیست؛ دانش و شناخت او از افراد و رویدادهای زمانهاش بسیار بالاست اما ظاهراً ترتیب تاریخی رویدادها اهمیت چندانی برای او نداشته است. نحوهٔ چینش موضوعات کتاب، همیشه از یک الگوی منسجم پیروی نمیکند که شاید نتیجهٔ وقفههای متعدد واصفی در نوشتن تجربیاتش باشد. ایراد دیگری که ممکن است مطرح شود این است که بسیاری از منابع مورداستفادهٔ واصفی، بهویژه داستانهایی که میان طبقهٔ پیشهوران و تاجران شهرنشین گفته و شنیده میشده، و همچنین افسانههایی که در دربار حاکمان به گوش او میرسیده، به معنای مدرن کلمه علمی محسوب نمیشوند.
هرچند چنین سوالات و شبهاتی را میتوان دربارهٔ میزان دقت واصفی در تاریخنویسی مطرح کرد اما او در نوشتن خاطراتش آشکارا مراقبت و احتیاط به خرج میداد و مقایسهٔ اثر او با دیگر منابع، نشاندهندهٔ وثوق نسبی قضاوتهای او دربارهٔ افراد و روایت او از رویدادهای زمان است. به هر حال، واصفی مشغول نوشتن یک تاریخ علمی نشده بود بلکه تلاش میکرد اثر خود را با ذائقه زمانهاش تطبیق بدهد و در آن زمان و مکان، روایت تاریخی مورد اقبال، قطعهای ادبی بود که به جهت زیباییشنایی مطبوع و خوشایند باشد.
واصفی از منابع مختلفی استفاده میکرد که بسیاری از آنها شفاهی بودند و بخش زیادی از اطلاعاتش را از طریق داستانهایی که بخشی از آنها را در دربار حاکمان شنیده بود به دست میآورد. او در عین حال به منابعی که در میان مردم عادی گفته و شنیده میشد هم از طرقی دسترسی داشت که نشاندهندهٔ وسعت ارتباطات او با کل مردم است. از متن بدایعالوقایع روشن میشود که واصفی ارتباطات درازمدتی با جامعهٔ پیشهوران و تاجران داشته و در جمعهای ادبی آنها هم شرکت میکرده است.
بدایعالوقایع را میتوان گزیدهای از آثار ادبی واصفی نیز محسوب کرد زیرا علاوه بر ماجراها و داستانهای منثوری که در کتاب به آنها پرداخته میشود، واصفی حدود ۱۶۰۰ بیت از اشعار خود را نیز در گوشه و کنار این کتاب آورده است از جمله قصیده، غزل و قطعه. این اشعار معمولاً تناسبی با موضوع صفحه ندارند اما به نظر میرسد که واصفی به سرودن آنها افتخار میکرده و به همین دلیل آنها را در کتاب گنجانده است. مجموع این اشعار را میتوان دیوان شعری در نظر گرفت که واصفی هرگز گردآوری نکرد.
واصفی فقط ثبتکنندهٔ آنچه میدید و میشنوید نبود بلکه در داستانها و اشعار متعدد و روایتهای مختلف تاریخی، او نشان میدهد که ناظری آگاه و منتقد رسوم اجتماعی و سبک زندگی و رفتار طبقهٔ الیت حاکم است. او علیه مقامات و روحانیون فاسد و جاهل سخن میگوید و با مهارت از طنز استفاده میکند. در مقابل، او از چند چهره تجلیل کرده و آنها را الگوهایی شایسته میداند از جمله الغبیگ (حاکم ماوراءالنهر و خان سمرقند در زمان تیموریان)، و گلدیمحمد، که هردوی آنها برای برقراری عدالت در قلمروی خود میکوشیدند. او مشخصاً داستانهایی را برای روایت انتخاب میکند که آرمان عدالت و ایدههای انسانی خود او را ترویج بدهند.
تاریخ نادرشاهی (نادر نامه)
تاریخ نادرشاهى یا نادرنامه تألیف محمدشفیع تهرانى متخلص به وارد، شرح به قدرت رسیدن نادرشاه و وقایع سالهاى نخست زندگى وى تا عزیمت به هندوستان و مجملى از وقایع هند و دنباله حوادث تا سال ۱۱۵۴هـ است. این اثر گرچه از غامضنویسى به کنار نیست ولى هرگز تا مرز مبالغه و تکلف نرفته است. نادرشاه از مردان بزرگ تاریخ بوده و مورخین دنیا او را از لحاظ نبوغ جنگی در ردیف اسکندر و تیمور و ناپلئون و فردریک می دانند. جنگ های او از شگفت انگیزترین وقایع جنگی جهان است. با توجه به اوضاع زمان کشوری که دچار سرشکستگی و زبونی شده بود به همت و فداکاری و استقامت این مرد دلاور با سرعتی معجزآسا به منتهی درجه قدرت و عظمت رسید. شرح دوران زندگی و صفحات تاریخ حماسه آفرین این فرزند ایران زمین، همت و عزم آهنین و پیشرفت و پیروزی های او در نبردهای خونین تا بدانجائیست که پرچم پیروزی ایران را برفراز بحرین و قندهار و کابل و غزنین و هندوستان و ترکستان و داغستان تا دریای عمان برافراشت.
ترجمه فرق الشیعه نوبختی
فرق الشیعه ی نوبختی از قدیمترین و مستندترین کتابهائی است که تاکنون در تاریخ مذاهب اسلامی و فرق شیعه نوشته شده. نویسنده ی این کتاب که خود از مشهورترین علمای امامیه در علم کلام و فلسفه است در نیمه ی دوم قرن سوم ه. ق. و اوائل قرن چهارم ه. ق. می زیسته، و بسیار مورد توجه و وثوق اکثر علمای شیعه بوده است.
دوره کامل تاریخ طبری (۱۶جلدی)(متن کامل)(چاپ قبل انقلاب)
تاریخ الرسل و الملوک یا تاریخ الامم و الملوک معروف به تاریخ طبری کتابی است به زبان عربی که توسط محمد بن جریر طبری تاریخنگار و پژوهشگرِ ایرانی مسلمان در اواخر سده سوم پس از هجرت به رشته تحریر درآمدهاست و یکی از بزرگترین و معتبرترین منابع دوره اسلامی است. طبری نویسندهٔ مشهورترین، مهمترین و ارزشمندترین مجموعههای مفصل تاریخ عمومی اسلام و جهان بهشمار میآید. این کتاب، تاریخ را از زمان خلقت شروع کرده و سپس به نقل داستان پیامبران و پادشاهان قدیمی میپردازد. در بخش بعدی کتاب طبری به نقل تاریخ پادشاهان ساسانی میپردازد، و از آنجا به نقل زندگی پیامبر اسلام، محمد میپردازد. در این کتاب وقایع پس از شروع تاریخ اسلامی (مقارن با هجرت به مدینه) به ترتیب سال تنظیم شده و تا سال ۲۹۳ هجری شمسی را در بر میگیرد.
ذخیره خوارزمشاهی
تالیف سید اسماعیل جرجانی
بکوشش سعیدی سیرجانیانتشارات بنیاد فرهنگ ایران چاپ سال ۲۵۳۵ شاهنشاهی
ذخیرهٔ خوارزمشاهی یک دایرهالمعارف فارسی دربارهٔ دانش پزشکی است که توسط اسماعیل جرجانی گردآوری و به ولینعمت او و حاکم خوارزم، قطبالدین محمد خوارزمشاه، تقدیم شده است. ذخیرهٔ خوارزمشاهی جامعترین متن پزشکی به زبان فارسی بود که تا آن تاریخ نوشته میشد. حرجانی با جمعآوری یافتههای پزشکان دیگر در کتابهای عربی و فارسی و همچنین با استفاده از تجربهٔ پزشکی خود، کتاب را گردآوری کرد. این کتاب، نمونهٔ بسیار خوبی از نثر متقدم فارسی محسوب میشود که نثری ساده، بدون زرقوبرق، واضح و دلپذیر است.
نسخههای ناقص بسیاری از این کتاب وجود دارد اما با توجه به طولانیبودن متن، نسخههای کامل آن کمیاباند. علیاکبر سعیدی سیرجانی یک نسخهٔ رونوشت (عکسبرداریشده) از متن دستنویس کامل این کتاب را منتشر کرده که تاریخ متن دستنویس به ۶۰۳ قمری (۱۲۰۶ میلادی) برمیگردد و ظاهرا قدیمیترین نسخهٔ باقیمانده از ذخیرهٔ خوارزمشاهی محسوب میشود.
جرجانی در مقدمهٔ کتاب دربارهٔ طولانیبودن آن میگوید:
و خاصیت این کتاب تمامی است از بهر آنکه قصد کرده آمدهاست تا اندر هر بابی آنچه طبیب را اندر آن باب بباید دانست از علم و عمل به تمامی یاد کرده آید و معلوم است که بر این نسق هیچ کتابی موجود نیست.[...] و این کتاب چنان جمع کرده آمدهاست که طبیب را اندر هیچ باب به هیچ کتاب دیگر حاجت نباشد و به سبب بازگشتن به کتابهای بسیار، خاطر پراکنده نشود.
زین الاخبار
زینالاخبار یا تاریخ گردیزی از قدیمیترین کتابهای فارسی دربارهٔ تاریخ، از آغاز خلقت تا پایان پادشاهی مودود بن مسعود غزنوی نوشتهٔ ابوسعید عبدالحی بن ضحاک بن محمود گردیزی است. تاریخ تألیف کتاب ۴۴۲ یا ۴۴۳ قمری بودهاست.
نام کتاب:نویسندهٔ این کتاب، نام «زینالاخبار» را به مناسب نام مخدوم خویش ـ زینالملة عبدالرشید بن مودود غزنوی ـ برگزیده است. البته کتاب بهخاطر نام خود نویسنده، به تاریخ گردیزی نیز مشهور است، ولی نام «زینالاخبار» معروفتر است.
سبک نگارش:سبک انشا نزدیک به سبک سامانی، روان و موجز است؛ یعنی جملهها کوتاه است و واژههای عربی کمی دارد و اصطلاحات کهن و فراموششده را در خود جای دادهاست.
نویسنده:ابوسعید عبدالحی بن ضحاک بن محمود گردیزی با ابوریحان بیرونی ارتباط داشتهاست و از او دانشاندوزی کردهاست و شاید با ابوالفضل بیهقی نیز حشر و نشر داشتهاست. زینالملة عبدالرشید بن مودود غزنوی یکسال پس از تألیف کتاب بهدست طغرل ـ غلام پدرش ـ کشته میشود و پس از آن معلوم نیست که چه بر سر مؤلف کتاب میآید.
مطالب کتاب:صفحههای ابتدایی این کتاب در دسترس نیست و مطالب موجود با شرح سلسلهٔ پیشدادیان آغاز میگردد و پس از آن به سرگذشت کیانیان و ملوکالطوایف (اشکانیان) و ساسانیان پرداخته شدهاست. سپس به ملوک اسلام و سرنوشت امیران خراسان رسیده است و به ذکر اعیاد ملل گوناگون مانند جهودان و ترسایان و مغان و هندوان هم پرداخته و کتاب را با معارف و انساب رومیان به پایان بردهاست. زینالاخبار یا تاریخ گردیزی را نخستین بار عبدالحی حبیبی ـ استاد دانشگاه کابل ـ تصحیح کردهاست و سپس بنیاد فرهنگ ایران در سال ۱۳۴۷ چاپ و منتشر کردهاست.
نمونهای از نثر کتاب:ابومسلم عبدالرحمن بن مسلم
... و بهآفرید مُغ اندر روستای خواف و بست نشابور بیرون آمد و این بهآفرید از روستای زوزن بود و اندر میان مغان دعوی پیغمبری کرد و بسیار مردم را از ایشان مخالف کرد و هفت نماز فریضه کرد سوی آفتاب، هر جای که باشد. ازین نمازها یکی اندر توحید خدای عزوجل. دیگر اندر آفریدن آسمان و زمین. و سوم اندر آفرینش جانوران و روزیهای ایشان. و چهارم اندر مرگ. و پنجم اندر رستاخیز و شمار. و ششم اندر بهشت و دوزخ. و هفتم اندر تحمید و سپاسداری بهشتیان.
و گوشت مردار حرام کرد بر ایشان خوردن و نکاح مادر و خواهر و برادرزاده حرام بود و کابین زن از چهارصد درم گذشتن حرام کرد و هفت یک بخواست از خواستههای ایشان و از دسترنجشان همچنین و آن ملت بر مغان تباه کرد.
پس موبدان پیش ابومسلم آمدند و از بهآفرید شکایت کردند و گفتند که دین بر شما و بر ما تباه کرد. پس ابومسلم مر بهآفرید را بگرفت و بردار کرد و قومی را که بدو گرویده بودند، بکشت ...
سفری به ایران
سیرت رسول الله (۲جلدی)
صوره الأرض
صوره الارض، اثر ابوالقاسم محمد بن حوقل نصيبى ابن حوقل، سياح معروف و جغرافىدان عرب، متعلق به قرن 4 هجرى است كه توسط آقاى جعفر شعار به فارسى ترجمه شده است.
مترجم، در ابتداى كتاب، طى مقدمهاى به معرفى مؤلف، اهميت كتاب، روش ترجمه و همچنين نسخههاى متن عربى كتاب اشاره كرده است.
اين كتاب ترجمه تمام صورة الارض نيست، بلكه تنها قسمت مربوط به ايران در سيزده فصل به فارسى درآمده است. در فصل اول «درياى فارس» اگر چه بخشى از مطالب مربوط به كشورهاى عربى مجاور درياى فارس است؛ امّا چون بيشتر مطالب به جغرافياى ايران ارتباط داشت، همه فصل ترجمه گرديده است.
براى حفظ امانت، در ترجمه كتاب دقت كامل معمول گرديده است تا مفهوم عبارات آنچنان كه مراد مؤلف بوده، به فارسى درآيد، ازاينرو هر جا عبارت كتاب به نظر نگارنده مبهم بوده، در حاشيه تذكار داده شده است.
فتوح البلدان (بخش مربوط به ایران)
احمد بن یحیی بلاذری
ترجمه: دکتر آذرتاش آذرنوش
از مهمترین و معتبرترین کتابها درباره فتوحات اسلامی و تاریخ فتوحات و چگونگی فتح هر یک از نواحی کشورهای اسلامی از زمان پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم تا زمان حیات نویسنده، یعنی (نیمه دوم قرن سوم هـ ق) به زبان عربی. مولف، حوادث و فتوحات را از هجرت پیامبر اسلام، شروع و به وصف فتوح اسلام بر حسب سرزمین ها و ولایات، در فصل هایی جداگانه پرداخته، مانند فتوحات داخل جزیره العرب، فتوح شام و شهرهای آن، فتح مصر و مغرب از جمله فتح اسکندریه، فتوح اندلس و غیره، در ضمن این موضوعات، به برخی جنبه های تشکیلات حکومتی و اداری پرداخته است. اطلاعات جغرافیائی کتاب بسیار مفید و سودمند و بخشی از کتاب، مسئله مالکیت زمین و آب، احکام اراضی و خراج است که حائز اهمیت زیادی می باشد. این کتاب، خلاصه ای است از اثر بزرگمهر و اصل کتاب «البلدان الکبیر» که مولف، موفق به اتمام آن نشده و از آنجا که موضوع «فتوحات» بر بقیه مطالب کتاب غالب است، نام آن از قرون بعدی، به «فتوح البلدان» نامگذاری شد. فتوح البلدان بلاذری یکی از مهمترین متون در تاریخ فتوحات عرب بهویژه در ارتباط با فتوحات در ایران است. خواندن این کتاب به همه علاقهمندان به تاریخ ایران و اسلام توصیه میشود. ساختار و تقسیم بندی کتاب: کتاب فتوح البلدان، به گونه روایی تدوین شده و در آن اخبار مربوط به فتوحات مسلمانان در نواحی مختلف به ترتیب نقل شده است. - فتوحات داخل جزیره العرب از جلمه: فتح فدک، مکه و طائف، اخبار رده، جنگهای پیغمبر اکرم. - فتوح شام و شهرهای آن. - فتح قبرس، جزیره، ارمنستان، مصر، مغرب، افریقیه، اندلس، عراق، ایران و نواحی مختلف آن تا خراسان و سند. - مباحثی چون: احکام زمین های خراج، دیوان عطا در خلافت عمر، اتم خاتم - تاریخ و تغییر خط عربی. - استعمال مهر و ضرب و نشر مسکوکات (سکه) - برگرداندن دیوان فارسی به تازی و عربی. تغییر زبان رسمی دیوان های دولتی از یونانی و فارسی به عربی. - بخش هایی از این کتاب راجع به تسخیر عراق، ری، جبال، آذربایجان، گرگان، اهواز، کرمان و ... است. به نقل از مسعودی، با اینکه کتاب و موضوعاتش درباره فتوحات است که بهتر از آن سراغ نداریم، ولی اطلاعات جغرافیایی در کتاب، بسیار مفید و سودمند می باشد. ویژگی کتاب: یکی از ویژگی «فتوح البلداان» استفاده از ماخذی است که امروزه در دسترس نیست و اطلاعات آن در دیگر منابع، پیدا نمی شود مانند نوشته های "ابوعبیده معمربن مثنی" لغوی معروف. مطلبی در این زمینه درباره اعراب دارد که نخستین بار در دوره خلافت عثمان و در زمان حکومت عبدالله بن عامربن کریز در خراسان از جیحون عبور کردند.
ترجمه فتوح البلدان و چاپ: از کتاب 2 ترجمه فارسی در 2 قسمت شده است. یکی بخش مربوط به ایران (ترجمه دکتر آذرتاش آذرنوش) و دیگر ترجمه کامل کتاب توسط "محمد توکل" سال 1337 در تهران چاپ شده است. چاپ های متعددی داشته که مهمترین آنها توسط "میخائیل یان دخویه" با مقدمه ای به زبان لاتین، در نیویورک بین سالهای 1916 و 1924 منتشر شد. چاپ های دیگر در آلمان، بیروت و قاهره داشته است.
بنیاد فرهنگ ایران نهادی پژوهشی بود که برای پاسداشت، گسترش، و پیشبرد زبان پارسی در مهر ماه ۱۳۴۳ با دبیر کلی پرویز ناتل خانلری و ریاست فرح پهلوی بنیان شد. وظیفه اصلی بنیاد چاپ کتاب بود اما در کنار آن اقدامات فرهنگی دیگری مانند ساخت کتابخانه و همکاری با موسساتی که به فرهنگ ایران خدمت میکنند نیز در وظایف این بنیاد تعریف شده بود.
مختصر راماین (کهن ترین اثر حماسی هندوان)
راماین کهن ترین حماسهی منظوم سانسکریت و در شمار کتب مقدس هندوان میباشد. محققین زمان تألیف راماین را در فاصلهی دویست تا پانصد سال پیش از میلاد تخمین زدهاند. راماین بیانگر تاریخها و افسانههاست، اما آنچه در آن برجستگی دارد بیان عواطف، احساسات و فضایل اخلاقیست، که در آن رام نمونهی کامل انسان، بهترین و والاترین افراد بشر شناسانده شده است.
ناصرخسرو و اسماعیلیان
آ. ی. برتلس
ترجمه: ی. آرین پور
ناصر خسرو بعد از سفرهای مختلف و مباحثه با بزرگان دینی ادیان مختلف سرانجام به فرقهی اسماعیلیه گروید و در بین آنان به مقام «حجت» دست یافت.
اما اسماعیلیه چه فرقهای است؟ «در نیمهی دوم قرن هجری، واقعهای در مذهب شیعهی امامیه به وقوع پیوست و آن ظهور فرقهای بود به نام «اسماعیلیه» که بنیانگذارانش معتقد بودند بر امامت اسماعیل، فرزند ارشد امام جعفر صادق(ع) که در سال 145 هـ ق پنج سال پیش از وفات پدر، دنیای فانی را وداع گفته بود.
اما پیروان اسماعیل وفات وی را انکار کردند و مدعی شدند که امام صادق(ع) به دلیل حفظ جان فرزندش از گزند حکومت عباسی، به ناچار مرگ او را اعلام نموده است، اسماعیل زنده و غایب از نظر است و روزی بهعنوان امام قائم و موعود ظهور خواهد کرد و جهان را پر از عدل و داد میکند.
بنابراین ادعا، اسماعیلیان به امامت امام موسی کاظم(ع) و امامان پس از او اعتقاد ندارند و سلسه امامت را به اسماعیل ختم میکنند. از اینرو در تاریخ مذاهب اسلامی، این فرقه بانامهایی چون اسماعیله، سبعیه، باطنیه، هفت امامی و...خوانده شده است.»
هنر عهد تیموریان و متفرعات آن (مشتمل بر سوابق و لواحق هنر در آسیای میانه و ممالک مجاور آن با معرفی ۲۶۴۵ اثر هنری و فهارس هنرمندان و نامهای آثار)
هنر در دوران تیموریان از جلوههای بارز هنر اسلامی در ایران و آسیای مرکزی است. دورهٔ تیموریان به رغم نابسامانی و منازعات داخلی و درگیری امیران این خاندان با ترکمانان قراقوینلو، دوره رونق فرهنگ، هنر، ادبیات، تاریخ، ریاضی و نجوم بود. دربارهای هرات، سمرقند، شیراز، تبریز و اصفهان بهسبب هنرپروری و هنرمندی فرمانروایان تیموری، محل تجمع و آمد و شد هنرمندان و ادیبان برجسته بود.