نویسنده: علیرضا ذکاوتی قراگزلو

تلخیص از کلیات هفت جلدی اسکندر نامه نقالی منوچهر خان حکیم

در میان قصه ‌ها، نوع پهلوانی آن البته توأم با چاشنی حکایات عاشقانه و ماجراهای عیاری و پندارهای جادویی از همه بیشتر خواستار داشته و دارد و در چهار قرن اخیر مفصل‌ترین و پرتنوع‌ترین این قصه‌ها اسکندرنامه تحریر نقالی است که خود مرحله‌ای از تکامل فن داستان‌پردازی را در سرزمین ما رقم می‌زند، چنان‌که قهرمانان این قصه را گاه می‌توان با ولگرد ماجراجو و همه‌فن‌حریف داستان‌های پیکارسک اواخر قرونِ وسطای اروپا مقایسه کرد و حتی می‌توان مجموعاً اسکندرنامه تحریر نقالی را نوعی هجویه داستان‌های تاریخی و پهلوانی قدیم انگاشت که در مواردی یادآور دن کیشوت است.

متن داستانی از اسکندر که روایتی تازه از این شخصیت افسانه ای، اسطوره ای و تاریخی را ارائه می دهد. در نسخة اساس این متن، نامی از راوی داستان برده نشده است. تاریخ تحریر متن سال 1035 هجری است و کشمکش های مذهبی زمانة راوی بر متن اسکندرنامه اثر داشته است. راوی سروده های متقدّمان دربارة قصة اسکندر را به خوبی می شناخته و از شاهنامة فردوسی، شرف نامه و اقبال نامة نظامی و خردنامة جامی استفادة فراوان برده است.

همچنین می‌توان اسکندرنامه نقالی را پیش‌درآمد رمان تاریخی جدید فارسی فرض کرد. تحول شخصیتی در قهرمانان محسوس و ملموس است که گرچه هنوز جمعی می‌اندیشند یا به انگیزه دینی عملی می‌کنند اما در آستانه انتقال به فردیت هستند و این خود انعکاس تحول اجتماعی است و ورود به عصر جدید را رقم می‌زند.

نثر اسکندرنامه نقالی نیز نماینده مرحله انتقالی از نثر منشیانه عصر صفوی به نثر داستانی دوره قاجاری است بدین‌گونه این کتاب هم از لحاظ سرگرم‌کنندگی و هم شناخت جامعه گذشته و هم به لحاظ تطور نثر فارسی ارزشمند است.

می توانیم به تلبیس ابلیس ابن الجوزی همچون یک سند مهم تاریخ فکری و اجتماعی دنیای اسلام در قرن ششم بنگریم، پیداست که این نگرش باید توام با نقادی باشد. تلبیس ابلیس شاهکاری است در روانشناسی اعتقاد و کردار و مجموعه تصاویر زنده ای است از بازیهای نفس و هوی، که هر کس با تامل در آن می تواند بسنجد تا چه اندازه دستخوش فریبهای شیطانی است. ان شاالله که تالیف اصل کتاب و نیز ترجمه آن از جمله مصداقهای تلبیس ابلیس نباشد. (از مقدمه ی مترجم) باب های کتاب: باب اول: امر به همراهی سنت و جماعت باب دوم: در نکوهش بدعت و بدعت سازان باب سوم: در بر حذر داشتن از فتنه ها و حیله های ابلیس باب چهارم: در معنای فریفتاری و فریفتگی باب پنجم: در بیان تلبیس ابلیس در عقاید و کیشها باب ششم: در بیان تلبیس ابلیس از راه علم بر عالمان باب هفتم: در تلبیس ابلیس بر حاکمان و شاهان باب هشتم: در تلبیس ابلیس بر عبادت پیشگان باب نهم: در تلبیس ابلیس بر زاهدان باب دهم: در تلبیس ابلیس بر صوفیان باب یازدهم: در تلبیس ابلیس بر اهل دین از راه کرامات نمایی باب دوازدهم: در تلبیس ابلیس بر عامیان باب سیزدهم: در تلبیس ابلیس بر همگان از راه آرزوهای دور و دراز دکتر ابراهیمی دینانی در مورد این کتاب می نویسد: ابن جوزی - واعظ، مفسر و فقیه حنبلی - با تاکید بر لزوم عقل و استدلال برای وصول به اعتقاد دینی، کتاب تلبیس ابلیس را آغاز می‌کند، اما پس از نکوهش و سرزنش فیلسوفان و ناتوان از توفیق در مناظره با آنان، خواننده ی کتاب خویش را میان تقلید - که عقل در آن راه ندارد - و استقلال عقلی - که ترک جمود بر ظواهر است - سردرگم رهامی‌سازد. (مجله ی مقالات و بررسیها تابستان ۱۳۷۶ - شماره ۶۱ ) این کتاب از منابع قدیمی و مهمی است که به طور مفصّل به ردّ صوفیه پرداخته است.( در حدود ۲۰۰ صفحه) متن تایپ شده است.