سدیدالسلطنه، مورخ اهل بندرعباس، در روزگار مظفرالدین شاه قاجار، از بوشهر به تهران و مشهد رفته و سپس از راه تهران به کربلا سفر کرده و از راه بصره و خلیج‌فارس به بوشهر و بندرعباس بازگشته است و بار دیگر به سال  ١٣٠٨  خورشیدى از بندرعباس به تهران آمده و تا اواسط سال  ١٣٠٩  خورشیدى در تهران توقف داشته است. سفرنامه وی با نام «التدقیق فى سیر الطریق» در دو تحریر کلى و مقادیرى یادداشت‌هاى پراکنده و در پنج مجموعه باقى مانده است متن زیر برگرفته از همین سفرنامه است:

دالکى منزل امروز دالکى است و مسافت پنج فرسنگ است، پنج ساعت از شب گذشته حرکت نموده مقارن طلوع آفتاب وارد و در مشرقى قریه زیر نخلستان وقفى منزل کردیم، نرسیده به دالکى چشمه نفطى است و منبع آن در زیر کوه و چند سال قبل شخصى انگلیسى که امتیاز معادن ایران را داشته است مبالغ گزاف خرج نمود و چاهى به عمق دویست قامت زده است که به منبع نفط رسیده و نفط صاف خارج شود، عاقبت چهره مقصود ندیده گذاشته و گذشته است. در قریه دالکى یکصد و دو باب خانه و سیصد و هفتاد نفر نفوس و مساجد آن دو باب و یک‌باب حمام معمور و یک‌باب مخروبه و دو آسیاب و دو چشمه گوارا و دو چشمه نفط‌‌آلود وجود دارد، نخلستان آنها تقریبا سى‌هزار اصله مى‌شود. ملاکین از تعدیات فرارى و املاک آنها خالصه گردیده و بیشتر نخلستان‌ها وقف و موقوفات را هم جزو خالصه کرده‌اند. مالیات آنها سابقا سه‌ هزار تومان و حال از هشت‌هزار تومان تجاوز نماید. خاک دالکى متصل به خاک خشت است.امامزاده‌اى هم در اینجا دیده شد. ضابط دالکى حال حیدر خان تنگستانى است و پسر خود احمدخان را به اینجا فرستاده است. جوان معقول و مقبول و مبروصى است. ساعت ورود خرما و بره و تنباکو فرستاده بودند و طرف عصر با میرزا على اکبر منشى پدر خود به دیدن آمدند و میرزا على اکبر از نویسندگان ماهر است و نستعلیق را نیکو نویسد. کاروانسرای مخروبه‌اى هم در آنجا بود.

به‌تحقیق نمی‌توان گفت که راه ایران از چه زمان به روی مسافران و جهانگردان اروپایی گشوده شده، اما می‌توان باور داشت که شوق سفر کردن به این سرزمین نخست در دل و اندیشۀ سوداگران پدید آمده، و رفت و آمد این گروه بیشتر از زمانی رواج یافته که ایلخانیان بر ایران حکومت می‌کرده‌اند. چه خانان ایلخانی به مناسبت تمایل به مسیحیّت با اروپاییان رفتار خوش و مهرآمیز داشتند، و هرگز به بازرگانان اروپایی بدی نمی‌کردند. اما رفتار فرمانروایان مصر و شام و دیگر کشورهای مشرق زمین بدین‌سان نبود. بر آنان ستمها می‌راندند، به عناوین مختلف جریمه‌شان می‌کردند، و قاطعان طریق مالشان را می‌ربودند، و گاه نیز آنان را می‌کشتند؛ از این رو سوداگران اروپایی همواره رو به ایران می‌آوردند، و پس از بازگشتن به وطن خود از نرمخویی ایلخانان، عدم تعصّبات مذهبی، و سختگیری و کینه‌توزی آنان نسبت به بیگانگان، امنیّت راهها و فراوانی نعمتها داستانهای خوب و وسوسه‌انگیز می‌گفتند.

بیشتر این سیاحتگران به زبان فارسی آشنا نبودند، و مندرجات سفرنامه‌هاشان مسموعاتی بود که به طریقی از زبان افراد عامی می‌شنیدند، از این‌رو نوشته‌هاشان چندان اصالت نداشت؛ اما شاردن فرانسوی که در زمان پادشاهی شاه عباس ثانی، و پسر و جانشینش شاه سلیمان سه بار به ایران سفر کرد، و افزون بر دوازده سال در این کشور به‌سر برد جز زبان‌های فرانسوی و انگلیسی، زبانهای ترکی و فارسی را نیز می‌دانست. او که در سال ۱۶۲۳ میلادی – ۱۰۰۲ خورشیدی – در پاریس به دنیا آمده بود در بیست و دو سالگی به نمایندگی پدرش برای رسیدگی به امور تجاری وی راهی هند شد، و به هنگام مراجعت از آن سرزمین، از راه خلیج فارس به اصفهان آمد و در سال  ۱۰۴۹ خورشیدی به پاریس بازگشت.

شوالیه شاردن در دومین سفرش به ایران پس از گذشتن از قفقاز و تبریز و میانه و قم و کاشان به اصفهان رسید، از مقربان دربار شاه عباس دوم شد، و سمت تاجرباشی شاه یافت. وی در سفر سوم هنگامی به ایران رسید که شاه عباس ثانی حامیش در گذشته بود، و پسر و جانشینش شاه صفی دوم که بعدها شاه سلیمان نامیده شد بر تخت سلطنت نشسته بود.

این جهانگرد معروف چنانکه گذشت زبان فارسی می‌دانست و در طیّ اقامت طولانی خود با درباریان و بزرگان و جاه‌مندان و سفیران کشورهای بیگانۀ مقیم ایران، و نمایندگان کمپانیهای اروپایی، هیأتهای مذهبی آشنا و دوست شد. او شرح احوال و کارهای شاه عباس ثانی و جانشینش شاه سلیمان، و بد و نیک اعمال و نیّات درباریان و بزرگان را به تفصیل تمام نوشت . جز این با علاقه و دقت بسیار به نگارش سابقۀ تمدن و مذهب و اخلاق و آداب و رسوم ایرانیان و دقایق اوضاع تاریخی و جغرافیایی ایران پرداخت، و چون به خط و زبان فارسی آشنا بود در تنظیم مطالب سیاحتنامه‌اش از متون بسیار کتابهای خطی استفاده کرد، و این، یکی از امتیازات برجستۀ سیاحتنامۀ اوست.

شاردن نه روان‌شناس و جامعه‌شناس بود، نه فیلسوف و حکیم، اما قلمی شیوا و شیرین و سحرآفرین داشت، و همین عامل مهم موجب توجه بسیاری از بزرگان و سرآمدان دانش به سیاحتنامۀ او شد؛ چنان که منتسکیو پیش از آن که در سالهای ۱۷۰۹ تا ۱۷۱۳ به پاریس سفر کند، سراسر سیاحتنامۀ شاردن را به دقت خواند، و ولتر نیز بدان توجه خاص داشت، و باز به همین دلیل در فاصلۀ بین سالهای ۱۰۶۵ تا ۱۱۹۰ خورشیدی این سفرنامه چند بار به زبان فرانسوی چاپ، و به زبانهای دیگر برگردانده شده است.

معروف به سفر زمستانی از مرز ایران تا تهران و دیگر شهرهای ایران

نوشته:جیمز بیلی فریزر

ترجمه و حواشی:دکتر منوچهر امیری

درمیان سفرنامه های فراوان و معتبری که در عصر قاجاریه نوشته شده بی شک سفرنامه حاضر کم نظیر است و شاید از پاره ای جهات بی مانند باشد. «فریزر» در سفر خود شاهد وضع اجتماعی و شیوه زندگانی طبقات مختلف مردم از شهری و روستائی تا ایلات و عشایر در اقصی نقاط ایران بوده و مهمتر اینکه با عنوان «دیپلمات» از شاه گرفته تا شاهزادگان و وزیران و امیران و سرداران و حکام محلی را ملاقات کرده و نکته هایی درباره آنان گفته یا از ایشان شنیده که در دیگر سفرنامه ها و تاریخهای آن دوران نیامده است و از آن جمله است ملاقات و گفتگوی او با فتحعلیشاه و محمد شاه و قائم مقام فراهانی. گذشته از جنبه تاریخی نوشته های فریزر در مسائل جغرافیائی و شرح بلاد و قرا و قصبات دوره قاجاریه مأخذ بسیار معتبری است. «جیمز بیلی فریزر» بازرگان و دانشمند انگلیسی در سال ۱۸۲۱ میلادی از راه هرمز،بوشهر،شیراز،قم و تهران به مشهد سفر کرده و خود را به دورترین نقاط ترکمن صحرا رسانیده است و درباره این سفر کتابی نوشته که مسلما باید آنرا یکی از دقیقترین و معتبرترین سندهای جهانگردان بیگانه درباره اوضاع ایران در عهد «فتحعلیشاه» دانست."(ابوالقاسم طاهری،سیر فرهنگ ایران در بریتانیا)