علی دشتی

در اين كتاب مؤلف در تلاش معرفي سيماي حقيقي خيام است . وي ابتدا شخصيت خيام را از لا به لاي روايات و آراء هم عصرانش و از گفته ها و نوشته هاي مسلم خود او بيرون كشيده و سپس به جستجوي رباعيات مختص وي مي پردازد و در بخش آخر خيامي مطابق تصورات خود ارائه مي دهد تا دايره تفكرات اين شاعر و متفكر بزرگ را بيان كند .

حیرت : حیرت ناآگاهی از کار جهان است.نمیدانیم از کجا آمده‏ایم و به کجا خواهیم رفت

در دایره‏ ای کآمدن و رفتن ماست‏ آن را نه بدایت نه نهایت پیداست‏ کس می‏نزند دَمی در این معنی راست‏ کاین آمدن از کجا و رفتن به کجاست ؟

چون و چرا : دوّمین خصیصه ی فکر خیّامی چون و چرا در کار خلقت است.

دارنده چو ترکیب طبایع آراست‏ از بهر چه اوفگندش اندر کم‏ وکاست‏ گر نیک آمد شکستن از بهر چه بود ؟! ور نیک نیامد این صور عیب کراست؟!

ناپایداری جهان : میدانیم که در خیّام؛ تذکار مرگ و زوال با گریزها و کنایه‏های شاعرانه‏ای به سبزه و سبو همراه است: وجود انسان خاک میشود و در قالب کوزه و سبو استحاله می‏یابد.

این سبزه که امروز تماشا گه تست‏ فردا همه از خاک تو بر خواهد رست‏ یا: در سبزه نشین و میِ‏ روشن میخور کاین سبزه بسی دمد ز خاک من و تو !

جبر : یکی دیگر از ویژگی های فکر خیامی،عقیده به ناتوانی‏ بشر در برابر گردش زمانه است.

چون روزی و عمر بیش و کم نتوان کرد خود را به کم و بیش دژم نتوان کرد کار من و تو چنان که رای من و تست‏ از موم به دست خویش هم نتواند کرد !

اغتنام وقت و اکسیر شراب:

وقت سحر است،خیز ای مایه ی ناز ! نرمک‏ نرمک باده خور و چنگ نواز ! کآنها که به جایند نپایند بسی‏ و آنها که شدند کس نمی‏آید باز . . .

آشنایی با خیام بسی دور و نزدیک مرزهای جوانی دست داد، آن وقتی که روح عاصی است و از موجود و مقررگریزان...می‌خواهد تنیده‌های ایام و بافته شده‌های کهن را پاره کند...