ماهی سفید کور در ایران؛ سفرنامه آنتونی اسمیت (۱۳۳۰ شمسی)
آنتونی اسمیت
ترجمه: محمود نبی زاده
مصور
آنتونی اسمیت در در کتابهای قدیمی میخواند که در آبروهای زیرزمینی معابد باستانی ایران ـ بهویژه معبد آناهیتا ـ ماهی سفید کور زندگی میکند که در دنیا منحصر به فرد بوده و نمونهاش در هیچجا دیده نشده است. او که جانورشناس و پژوهشگری باانرژی میباشد، به اتفاق سه نفر از دانشجویان دورههای فوقلیسانس دانشگاه آکسفورد با ارائهی یک طرح تحقیقاتی تلاش مینماید تا کلوپ اکتشافات دانشگاه آکسفورد را متقاعد نماید که مقدمات این سفر اکتشافی را فراهم نمایند. بیرنگ بودن ماهی و کور بودنش این فرضیه را قوت میبخشد که ماهی مورد مطالعه باید مدتی طولانی در فضای تاریک آبهای زیرزمینی زندگی کرده باشد.
اسمیت و همراهانش روز پنجشنبه ۱۶ ژوئن ۱۹۵۱ (۲۶ خردا ۱۳۳۰) با یک جیپ وانت جنگی مستعمل (وانت بدفورد 15. CWT) ... حدود هفت هزار کیلومتر راه دریایی و خشکی را میپیمایند تا به ایران میرسند. گروه اکتشافی دانشگاه آکسفورد به دنبال ماهی سفید کور بسیاری از قناتها، چشمهها، رودخانهها و منابع آبهای زیرزمینی ایران را مورد کاوش قرار میدهند ولی موفق به یافتن آن نمیشوند. اما با پدیدهی شگرفانگیزی روبهرو میشوند که به گفتهی اسمیت حتا از ماهی سفید کور نیز جالبتر بوده است. او در کاوشهای خود با سیستم قناتهای ایران آشنا میشود و تصمیم میگیرد چگونگی جاریشدن آب از عمق بیابانهای کویر کرمان را از زمان حفر مادر چاه قنات تا جاری شدن آب از مظهر قنات و شیوهی بهرهبرداری از آن را مورد مطالعه قرار دهد.
به این ترتیب او بهتنهایی چند ماه از وقت خود را صرف بررسی قناتها مینماید؛ او ساعتها در کورههای سرد، خطرناک و طولانی قناتهای جوپار کرمان به تحقیق میپردازد که نتیجهی این کاوشهای دشوار و جانفرسا گزارشی توجیهی و جامع از روش ساخت، بهرهبرداری و نگهداری قنات در ایران است.
کار اصلی اسمیت در این سفر تحقیقاتی بررسی قناتهای ایران با هدف کشف کلیهی موجودات زنده در قناتها بوده است. قناتهایی که در جوپار بررسی کرده است: قنات گهرریز، قنات توکلآباد، قنات فرمیتن، قنات فریزن، قنات نکار جلالی، قنات وکیلآباد.
به طور کلی اسمیت در زمینههای آبیاری و کشاورزی سنتی، مردم منطقه، آداب و رسوم، تریاک، مالیات، فرش و مذهب به نکات مهمی اشاره میکند.
در متن کتاب ماهی سفید کور در ایران هیچ اشارهای به این ماهی عجیب نشده است. اسمیت حدود ۲۵ سال پس از اولین سفر خود به ایران، موفق شد ماهی سفید کور را که بعداً به «ماهی کور غار» و «ماهی نوئما چلیوس اسمیتی» معروف شده است، در یک غار آبی در کوههای زاگرس بیابد.
طول این ماهی ـ که بدنش مثل بلور شفاف است ـ حدود ۱۲ سانتیمتر است و چشم ندارد. این ماهی شگفتانگیز با استفاده از شاخکهایش هر مانعی را تشخیص میدهد و بهراحتی ماهیهای چشمدار شنا میکند.
... ابتدا سرباز جوانی مرا مخاطب قرار دا ده و با صدای بلند کلماتی را تحویلم داد. با وجودیکه معنی حرفهایش را نفهمیدم اما معلوم بود که سلام و تهیت نمی گوید. سرباز در حالی که وانمود می کرد مرا مورد لطف و محبت قرار میدهد، با لحن طنزآلودی همان کلمات را چندین بار دیگر تکرار کرد.