نویسنده کتاب جیمز موریه مأمور سیاسی دولت انگلستان در دوران سلطنت فتحعلی‌شاه است. وی در مقدمه کتاب نوشته که این کتاب شرح زندگی فردی است که به دست او سپرده شده و او تنها آن را به انگلیسی ترجمه کرده‌است، اما اعتقاد بر آن است که نویسنده این رمان خود اوست. این داستان در سال ۱۸۲۴ میلادی در لندن منتشر شده‌است.

رمان شرح احوالات دلاک‌زادهٔ ادب آموخته‌ای است از اهالی اصفهان که در جوانی به خدمت یک تاجر ترک درآمده و پس از ماجراهایی طولانی به دربار قاجار راه می‌یابد و گزارشی از فساد اداری و شرایط اجتماعی این دوره به دست می‌دهد. موریه چهار سال بعد کتاب دیگری ذیل عنوان حاجی بابا در لندن را منتشر ساخت که در واقع قسمت دوم این مجموعه‌است.

جیمز موریه

مترجم: ابوالقاسم سری

از راه ایران، ارمنستان و آسیای کوچک به قسطنطنیه

«سفرنامه جیمز موریه»، کتابى است در دو جلد، به زبان فارسى، که از روى نسخه اصلى آن که به زبان انگلیسى است، ترجمه شده و به گزارشات سفر جیمز موریه به ایران اختصاص یافته است. این کتاب در سال‌هاى 1812 و 1818م. منتشر شده است. کتاب حاضر از منابع مهم آن دوره از تاریخ ایران به شمار مى‌رود. جلد اول کتاب که شرح سفر یکم موریه است؛ مشتمل بر فهرست نگاره‌هاى جیمز موریه، درباره نویسنده کتاب و برداشت‌هاى او، در کارنامه ایرانگردان سده‌ها، پیش‌گفتار مولف، نوزده فصل و چندین نقشه مى‌باشد. جلد دوم نیز به شرح سفر دوم موریه مى‌پردازد و مشتمل بر یادداشتى از ویراستار کتاب، سخن‌ها و روایت‌هایى درباره جیمز موریه و بیست و پنج فصل و نیز فهرست لوحه‌ها و نقشه‌ها مى‌باشد. مجلد اول کتاب، گزارش سفر اول موریه به ایران و ارمنستان و آسیاى کوچک و قسطنطنیه میان سال‌هاى 1809 1808م. مى‌باشد. مجلد دوم، سفرنامه دوم اوست که مربوط به سال‌هاى 1816 1810م.. در این سفرنامه شرحى هم از رویدادهاى سفر دریایى او از برزیل و بمبئى تا خیلج فارس آمده است. در هر دو جلد تعداد زیادى گراورهایى از طرح‌هاى خود او، سنگنبشته‌ها و چند نقشه درج شده است. بدون تردید این سفرنامه حاوى اطلاعات بسیار مهمى از تاریخ سیاسى و اجتماعى و فرهنگى ایران در نیمه نخست قرن نوزدهم (نیمه نخست قرن سیزدهم هجرى) است. توجه موریه سبب شده است تا اطلاعات مهمى از وضعیت جارى ایران ثبت شود. این منهاى اطلاعات سیاسى است که در این کتاب آمده و از جهاتى منحصر به فرد است. نگاه ایرانیان به زندگى، به سیاست، به سیاستمداران داخلى و خارجى و بسیارى از نکات لطیف و خواندنى دیگر در این کتاب آمده است. ممکن است برخى نادرست باشد؛ اما به هر روى براى ایرانى یک نگاه از بیرون و جالب توجه است. این اثر در آستانه نخستین تغییرات اجتماعى و نظامى در ایران بر اساس انضباط اروپایى نوشته شده و با مطالعه آن مى‌توان نشانه‌هایى این تغییرات را از زبان موریه دریافت. این اثر منبعى است براى شناخت آداب و عادات اجتماعى، برخى از آیین‌هاى دینى و همین طور برخى از آثار تاریخى و سنگنبشته‌هایى است که در گوشه و کنار بوده است. برخى از سنگنبشته‌هاى ایرانى براى نخستین بار توسط موریه یافت و ارائه شد. تعصب مسیحى‌گرى موریه در برخورد با مظاهر اسلامى کاملا آشکار بوده و نشانه‌هایى از طعنه و تمسخر در آن با زیرکى به چشم مى‌خورد. مترجم در جایى درباره موریه نوشته است: شک نیست که نگارنده کتاب مردى است متعصب در دین خود و مغرض و بدبین نسبت به مردم ایران و دین اسلام و نیز گاهى بى‌اطلاع این مطلب بارها در کتاب حاضر آشکار شده است و این نیز یکى از آن گونه است.