مطهر بن طاهر مقدسی یکی از جغرافی‌دانان و تاریخ‌نگاران دوران خلافت عباسیان بوده‌است. وی درفلسطین و در شهر بیت المقدس متولد شده‌است. وی بیشتر شهرهای قلمرو حکومت اسلامی را از هندوستان تا اندلس گشته است. و به شرح و وصف آداب و رسوم اقوام نواحی که به آنجا مسافرت نموده و شرح وضعیت شهرهای آنان پرداخته است. وی در نوشتن کتابش بیشتر به مشاهدات عینی خود اتکا نموده‌است.

یکی از آثار وی کتاب «البداء و التاریخ» می‌باشد که برخی آن را به ابوزید بلخی نسبت می‌دهند اما افرادی مثل کلمان هوار فرانسوی این کتاب را نوشتهٔ مطهر مقدسی می‌داند. وی این کتاب را در ۶ جلد با ترجمه فرانسوی و متن عربی در پاریس منتشر نموده‌است. همچنین محمدرضا شفیعی کدکنی جلد پنجم و ششم آن را که در مورد ایران بوده با عنوان «آفرینش و تاریخ» به فارسی ترجمه نموده‌است.

بيش از هزار و پنجاه سال از عمر اين كتاب می گذرد. سالِ تأليف آن سيصد و پنجاه و پنج هجرى است، يادگارى از درخشان‏ترين ادوارِ تاريخ تمدّنِ ايران عصرِ اسلامى؛ دوره ‏ى خردگرايى و اومانيسم، عصر فارابى و رازى و اخوان‏ الصفا. در ميان آثار بازمانده از اين روزگار، كتاب آفرينش و تاريخ، تقريبا حالتى منحصر به فرد دارد؛ دايره ‏المعارفى است از فلسفه، اسطوره ‏شناسى تطبيقى، تاريخ، جغرافيا، دين‏ شناسى، جهان‏ شناسى، و رستاخيز شناسى؛ و در تمام اين زمينه‏ ها، گاه، اطلاعاتى عرضه می دارد كه در هيچ كتاب ديگرى نمی ‏توان يافت. در حقيقت تصويرى است جامع از تلقّى مردمان باستان و سه قرن اولِ عصرِ اسلامى نسبت به جهان، از آغاز آفرينش تا پايان آن. و از اين چشم ‏انداز بخش‌هايى از اين كتاب، براى ما، همان ارزشى را دارد كه مسخ كاينات، اثر اُويد، براى جهان غرب و يونان باستان داشت.

عطار معتقد است جهانی که ما با حواس خود ادراک می کنیم موهوم است. به عبارت دیگر ما فقط ظاهر اشیا را می بینیم و درک می کنیم نه حقیقت و باطن آنها را و اگر حقیقت اشیا را می دیدیم درمی یافتیم که اصل همه آنها یک چیز است. عطار در این مثنوی فلسفه مشایی و عقل استدلالی را نکوهش می کند و در عین حال در مقاله هشتم نکات فلسفی متعددی را از دیدگاه عرفانی بیان می کند. در این مقاله وی از مراتب موجودات سخن می گوید. اسرار نامه از نخستین مثنوی های عطار نیشابوری است.

این کتاب که عطار خود در اواخر عمرش در مختارنامه با نام خسرونامه به آن اشاره می‌کند سرشار از داستان‌های دلکش کوتاه و بلند است که همگی در بین یک داستان اصلی فوق‌العاده گنجانده شده‌اند. این کتاب مانند کتب دیگر با ستایش خداوند و نعت رسول اکرم (ص) و خلفای چهارگانه آغاز می‌شود و سپس در هشت بیت روح انسان را مورد خطاب قرار می‌دهد و برای او شش فرزند: نفس، شیطان، عقل، فقر، علم و توحید ذکر می‌کند.

عطار نیشابوری

مقدمه، تصحیح و تعلیقات: محمدرضا شفیعی کدکنی

این اثر دارای ویژگی‌هایی است که آن را از آثار مشابه متمایز می‌کند؛ ابیات و شعرهای ضعیف یا تکراری یا دیگران‌سروده در آن به چشم نمی‌خورد و توضیح اصطلاحات و کلمات دشوار یا تفسیری مختصر پای هر شعر آمده است. وجود یک مقدمه‌ی علمی و کامل درباره‌ی مولانا و آثارش به همراه چند فهرست کاربردی خوب، این مجموعه‌ی کم‌نظیر را تکمیل می‌کند. جلال‌الدین محمد، که با عناوین خداوندگار، مولانا، مولوی، ملای روم و گاه با تخلص خاموش در میان پارسی‌زبانان شهرت یافته، یکی از شگفتی‌های تبار انسانی است. معرفی این آتش‌افروخته در بیشه‌ی اندیشه و احساس و وصف این دریای ژرف ناپیدا کرانه بس دشوار است و برای شناختنش گوش باید چشم شود: «آینه ام آینه‌ام مرد مقالات نیم/ دیده شود حال من ار چشم شود گوش شما» غزلیات شمس تبریزی از مولانا با حال و هوایی شوریده‌تر، که بسیاری از آن‌ها در شرح حکایات عشق مولانا به شمس تبریز است، از بزرگ‌ترین آثار عاشقانه‌ی عرفانی در تاریخ ادبیات پارسی است. «این بار من یکبارگی در عاشقی پیچیده‌ام/ این بار من یکبارگی از عافیت ببریده‌ام/ دل را ز خود برکنده‌ام، با چیز دیگر زنده‌ام/ عقل و دل و اندیشه را از بیخ و بن سوزیده‌ام…»

عطار نیشابوری

تصحیح: محمدرضا شفیعی کدکنی

کتاب «مختارنامه» که پيش روی شماست، مجموعه‌ی رباعيات فريدالدين عطار نيشابوری است که با تصحيح دکتر محمدرضا شفيعی کدکنی تدوين شده است.

عطار اين رباعيات را در اين کتاب مختارنامه جمع‌آوری و در پنجاه باب مرتب کرده است. شايد، در زبان فارسی، هيچ شاعري به اندازه عطار رباعی خوب نداشته باشد.

تنوع مضامين و وسعت دامنه کمی رباعيات عطار، امری است که بايد بدان توجه کرد. شايد به لحاظ حجم رباعيات، کسانی باشند که به اندازه او رباعی سروده باشند، اما در ميان رباعيات آن گويندگان، ده يک اين‌ همه رباعی خوب که در مختارنامه وجود دارد، نمی توان يافت. رباعی يکی از ناب‌ترين قالب‌های شعر فارسی و يکی از اصيل‌ترين و کهن‌ترين انواع آن است.

در بيشتر قالب‌های شعر فارسي هميشه فرم شعر است که بر تجربه‌ی شاعر تقدم دارد، ولي در رباعی لحظه و تجربه‌ی شاعری مقدم بر فرم است به همين دليل در مختارنامه، لحظه‌ها و تجربه‌های روحی عطار، به مراحل بيشتر و متنوع‌تر از ديگر آثارش نمودار است. کتاب مختارنامه حاوی دو هزار رباعی است که يکی از شش اثر مسلم عطار شاعر بزرگ تصوف ايرانی است که علاوه بر ارزش‌های عرفانی و زبانی که دارد، در خيام‌شناسی نيز از اعتبار زيادی برخوردار است. نمونه‌ای از رباعی زيبای عطار در اين کتاب را می خوانيم: «با هستی و نيستيم بيگانگی ست/ کز هر دو شدن برون ز مردانگی ست/ گر من ز عجايبی که در جان دارم/ ديوانه نمی شوم، ز ديوانگی ست»