نویسنده: نیکوس کازانتزاکیس

مترجم: محمد قاضی

آزادی یا مرگ [O Kapetan Michalis]. رمانی از نیکوس کازانتزاکیس (1883-1957)، نویسنده یونانی، که در 1950 با عنوان اصلی کاپیتان میخالیس نوشته و در 1953 در آتن منتشر شد. در این کتاب که قهرمان اصلی آن کاپیتان یا پهلوان میخالیس است، و این مرد از بسیاری جهات پدر خود نویسنده را به یاد می‌آورد، خیالبافی افسانه‌وار و سرگذشت واقعی پی در پی به هم می‌آمیزند. نویسنده در فصلهای اول کتاب دیگرش با عنوان نامه به ال گرکو نیز چهره این مرد عبوس، ساکت، خشن و سازش‌ناپذیر را، که حتی ترس و وحشت را در میان خانواده خود حکمفرما می‌ساخت، مجسم کرده است. در کتاب آزادی یا مرگ که در آن داستان دو شورش جزیره کِرت را _در سالهای 1889 و 1897 بر ضد ترکان عثمانی_ یکجا به هم درآمیخته است، پهلوان میخالیس به عنوان مظهر شورش و قیام در برابر آنچه انسان را زجر داده و زندگی او را به صورت سرنوشتی ساده و بی‌اهمیت درآورد؛ نمودار می‌شود. در این داستان، نیروی اشغالگر، زن و حتی خانواده هرکدام مانع آدمی در راه نیل به آزادی هستند. از اینرو، پس از کشتاری که ترکان از مسیحیان شهر کاندی در کِرت می‌کنند، پهلوان میخالیس یکی از نخستین کسانی است که راه مبارزه مخفی را در پیش می‌گیرد، و آخرین کسی است که در آنجا با رد هرگونه سازش و هرنوع تمکین، جان می‌سپارد. او در آخرین مأمنی که در آن پناه گرفته است، درحالی که سلاح به دست دارد و گروهی از فداییان دور و برش هستند، کشته می‌شود. در اطراف این قهرمان، جمعی از کرتیان، مرکّب از جنگجویان و مبارزان شرکت کننده در شورشهای مختلف، راهزنان، دزدان دریایی، چوپانان، دهقانان و رؤسای خانواده هستند که همگی حقیقتی ساده و کلی را شعار خود کرده‌اند و آن این است: به هیچ قیمتی نباید به آنچه شأن و شرف آدمی را پایین می‌آورد تسلیم شد، بلکه باید مبارزه کرد و برای آزادی زنده بود و مُرد. در این جهان که آداب و رسوم کهن بر آن حکمفرماست، بزرگمردی همواره دوش به دوش شجاعت روان است. سیفاکاس  پیر، پدربزرگ پهلوان میخالیس، مظهر آن دنیای کهن است. مردی است با فضایل و ملکات استوار که در او جوانمردی گویی جزء جدایی‌ناپذیر خشونت و شجاعت است. این کتاب،‌که برای نویسنده بازگشتی به سالهای کودکی بود، در مورد شورش کرتیان بر ترکان عثمانی، بیان‌کننده حکمتی است که نویسنده قبلاً در 1927 در نخستین اثرش با عنوان ریاضت وصف کرده بود، و آن این است: فضیلت مبارزه کردن برای آزادی والاست، چندان که خود آزاد بودن نیست.

این کتاب بر خلاف "کلبه عمو تام" که بنایی از افسانه بافی بر پایه حقیقت دارد سر تا پا واقعیت محض است و وضع رقت بار سیاهان را در امریکا در یک قرن و نیم پیش با شهامت و جسارت قلم تشریح می کند و چنان سرشار از حیات و تحرک و حقیقت است که خواننده را تکان می دهد و در عین حال به فکر وامی دارد.

در رمان «حلقۀ سوم» زنی به‌نام اکاوی داستان زندگی خود را برای دوستش نینا نقل می‌کند. زندگی او به‌ظاهر گذرانی روزمره و مبتذل همچون بسیاری از سرگذشت‌های دیگر است، لیکن بازیـگران و سیر حوادث آن‌گونه که آن بانو شرح می‌دهد و جزئیات آن را می‌آورد و می‌پندارد، تا سطح تراژدی هیجان‌انگیزی اوج می‌گیرد که گاه سخت زشت و نفرت‌آور است و گاه بسیار دلخراش و حزن‌آور. شخصیت‌های این سرگذشت و صحنۀ این دنیای شگفت‌انگیزی که آدم را به‌یاد نوشته‌های ژان ژنه و لویی‌ــ‌فردینان سلین می‌اندازد، ما را با زندگانی روزمرۀ یک خانوادۀ یونانی از طبقۀ خرده‌بورژوا آشنا می‌کند و در ضمن، دریچه‌ای است که به روی تاریخ معاصر یونان گشوده می‌شود.

به هر حال این اناجیل کلام الهی نیستند. آنها تاریخ حیات مسیح هستند که به وسیله انسان‏های عادی نوشته شده ‏اند. آنها مسیح را به چشم خود ندیده و به استناد تاریخ شفاهی سیره مسیح را ثبت کرده ‏اند. البته کلیسا زمانی سعی داشته است ثابت کند نویسندگان این اناجیل آنچه را نوشته ‏اند، شاهد بوده ‏اند. لکن تاریخ‏دانان با تمسک به خطاهای زیادی که در این اناجیل وجود دارد، به راحتی نشان داده‏ اند که نویسندگان اناجیل با محیط جغرافیایی و فرهنگ زادگاه و منطقه غعالیّت مسیح آشنا نبوده ‏اند. دریا دانستن دریاچه ‏ای کوچک، جهل به محل شهرها، نام نبردن از میوه معروفی چون زیتون و درخت دانستن گیاه کوچک خردل، نام بردن از گرگ که در آن منطقه دیده نمی‏شود و یاد کردن از گله ‏های خوک که یهود آن را حرام می‏دانستند، برخی از شواهدی است که در مجموع عدم آشنایی نویسندگان اناجیل را با محیط جغرافیایی فلسطین نشان می‏دهد.