ما دوهزاروپانصد سال پیش تشکیل بزرگترین امپراطوری جهان را داده ایم ولی خاطره این امپراطوری مخصوصاً از این لحاظ برای ما و دنیا اهمیت دارد که پایه آن بر آزادمنشی و عدالت اجتماعی و آزادی حقوق و معتقدات افراد و احترام به سنن ملی نهاده شده بود. کشور ما دوهزاروپانصد سال پیش اصول تازه ای را مبنای حکومت خود قرار داد که حتی امروزه نیز دنیای متمدن آنرا از مترقی ترین اصول فکری و اجتماعی بشر می شناسد. ما از همان هنگام تمدن خویش را نه بر پایهء کوتاه بینی و خودخواهی بلکه بر اساس مصالح و منافع عمومی بنیاد نهادیم.

کسنوفون

ترجمه: احمد بیرشک

لشکرکشی کورش یا بازگشت ده هزار نفر اثر گزنفون سردار و مورخ یونانی سده چهارم قبل از میلاد، در باره لشکرکشی کورش کوچک در سال ۴۰۱ پیش از میلاد علیه برادرش اردشیر دوم، به امید دست یابی به تاج و تخت ایران است که در حدود صد و ده سال پیش به فارسی در آمده است.

نویسندگان در مورد تاریخ نگارش کتاب همداستان نیستند، بدون تردید مطالب آن مبتنی است بر یادداشت‌هایی که گزنفون ضمن بازگشت ده هزار نفر تهیه کرده بود و تالیف نهایی آن مربوط به زمانی است که خاطرات آن هنوز در ذهن نویسنده و هموطنانش تازه بوده‌است.کتاب فاقد گفتاربندی بوده و رویدادها را به صورت داستان، از شرح حال کوروش آغاز کرده و تا بازگشت سربازان یونانی به کشورشان ادامه داده‌است. سادگی سبک، لطف کلام و لحن شورانگیز این اثر گزنفون، کتابش را از نظر داستان‌پردازی بسیار با اهمیت ساخته و از لحاظ هنر و مهارت نظامی یونانی‌ها، باعث شده‌است تا این کتاب اثر ممتازی به شمار آید...

ترجمه عنوان اصلی کتاب از محلی بلند به مقصدی در دشت رفتن است که اصطلاحی شده در باره لشکرکشی کورش از قلب آسیای صغیر (ساردیس- نزدیک ازمیر فعلی در ترکیه) تا جلگه دجله و فرات. در قرن نوزدهم یکی از مترجمان بنام انگلیسی عنوان بازگشت ده هزار نفر را بر این کتاب نهاده و چنین استناد کرده بود که چون مرحله بعدی این ماجرا از پیش درآمد آن مهم تر است، عنوان جدید بر نام سابق رجحان دارد. تاریخ تحریر کتاب مورد اتفاق نظر نویسندگان نیست، بدون تردید مطالب آن مبتنی است بر یادداشت‌هایی که گزنفون ضمن بازگشت ده هزار نفر تهیه کرده بود و تالیف نهایی آن مربوط به زمانی است که خاطرات آن هنوز در ذهن نویسنده و هم وطنانش تازه بوده است.

پیروزی اسکندر مقدونی بر پادشاه ایران، داریوش و استیلای طولانی مدت یونانی ها بر سرزمین های شرقی، زمینه تغییرات بزرگ سیاسی و اجتماعی را در این بخش جهان موجب شد. اندکی بعد، مقاومت شرقیان در برابر جهان گشایی جانشینان اسکندر، جدی و جدی تر شد و آن گونه که نویسنده «آیین شهریاری در شرق» می گوید، این مقاومت «تقریبا در همه جا در لباس دین، خاصه از نظر فلسفه لاهوتی شرق درباره پادشاهی» بروز کرد. ساموئیل ادی می گوید شرقیان معتقد بودند که شاهان قائم مقام خدایان بزرگی چون اهورا مزدا، یهوه و مردوک بر روی زمین هستند و حتی چنان که در مصر معتقد بودند، خود خدا هستند. نویسنده با بررسی فرهنگ شرق به ویژه در ایران، آناتولی و مصر، به این باور رسیده است که اعتقاد به تقدس حاکمیت ریشه در باورهایی دارد که می توان آن را دینی نامید. و به این ترتیب توضیح می دهد چگونه برخوردهای غربی ها و شرقی ها همواره رنگ و بوی جنگ اعتقادی داشته و به نوعی جنگ مذهبی بوده است. از مهمترین یافته های نویسنده این است که نشان می دهد در شرق، به ویژه ایران، همواره مفهوم حکومت و پادشاهی ملازم مفاهیم مذهبی بوده است. به باور نویسنده: «تجزیه و تحلیل عناوین و القاب شاهی در کتیبه های فارسی باستان، ماهیت مقام پادشاه و شرایط داشتن آن را نشان می دهد… آن ها برای آن شاه اند که اهورامزدا آنان را به این سمت برگزیده است؛ توجیه مطلب از نظر دینی چنین است، حال فرق نمی کند واقعیت دنیوی آن چگونه باشد؛ با صلح و آرامش سلطنت را از پدر به ارث برده، و یا به قهر و غلبه تخت شاهی را تصاحب کرده باشد.» جالب اینجاست که بر اساس یافته های نویسنده، مردم نیز پذیرای چنین توجیهی برای مقام پادشاه بوده اند و کسی را به این سمت به رسمیت می شناختند که بر اساس باورهای دینی شان برگزیده شده و بر تخت نشسته باشد: «بهترین گواه برای این که شاه ایران موجودی سرشار از نیروهای ایزدی تصور می شد، پرستش یا ستایشی است که پس از مرگ وی به عمل می آمده است.» یا «در قاموس ایرانیان، حفظ کشور همان حفظ برتری خدای ملی پارسیان، حفظ راستی، حفظ هستی طبیعی برتر، حفظ دین ایرانی و البته حفظ بزرگان پارسی بود.» کتاب ادی از این جهت برای ما اهمیت پیدا می کند که به برخی سؤالات تاریخی مان پاسخی شایسته می دهد؛ این که چرا و چگونه حتی بی کفایت ترین حاکمان ایران می توانستند با تحریک عواطف و احساسات مردم بر آنان حکومت کنند و اتفاقاً آن جا شکست می خورند که نمی توانند از حربه مذهب به درستی استفاده کنند. مانند شاه سلطان حسین صفوی که چون شایع بود شراب خوار است، نتوانست با حکم جهاد مردم را به جنگ با محمود افغان ترغیب کند. این که چرا هیچ وقت در این سرزمین مردم عادی یا رعایا نمی توانستند از حاکم سؤال یا او را مؤاخذه کنند، چنین پاسخی دارد که شاه مشروعیت خود را از خدا یا خداوندگاران گرفته است و بنا بر منبع مشروعیت اش، دلیلی ندارد که به رعایای خود جواب پس دهد و…