اصول اصلی
آزادی انتخاب: هسته اگزیستانسیالیسم اسلامی به رسمیت شناختن اراده آزاد انسانها برای انتخاب است. این اصل با مفهوم اسلامی اراده آزاد (قدر) همسو می شود و تأکید می کند که افراد این اختیار را دارند که سرنوشت خود را از طریق انتخاب ها و اعمال خود رقم بزنند.
جستجوی معنی: اگزیستانسیالیسم اسلامی بر جستجوی معنا و هدف در زندگی تأکید می کند. این افراد را تشویق میکند تا وجود خود را در چارچوب وسیعتر آموزهها و اخلاق اسلامی کشف کنند و به دنبال زندگی معنادار و همسو با ایمان خود باشند.
مسئولیت پذیری و جوابگویی: این اصل تأکید می کند که افراد در برابر خداوند (الله) در قبال انتخاب ها و اعمال خود مسئول هستند. اگزیستانسیالیسم اسلامی با مفاهیم اسلامی مسئولیت اخلاقی (تکلیف) و روز قیامت همسو می شود و این ایده را تقویت می کند که انسان ها بر اساس نیات و کردارشان مورد قضاوت قرار خواهند گرفت.
اصالت: اگزیستانسیالیسم اسلامی با پایبندی به اصول اسلامی، افراد را تشویق می کند تا با درستی زندگی کنند. تشخیص می دهد که اصالت شامل پذیرفتن ایمان و هویت فرد در حین عبور از چالش های هستی مدرن است.
شبهه و پرسش: بر خلاف اندیشه سنتی اسلامی، اگزیستانسیالیسم اسلامی از تردید و پرسش به عنوان جنبه های اساسی ایمان و خودشناسی استقبال می کند. این معتقد است که ایمان واقعی از کاوش و درک افراد از باورهای خود ناشی می شود.
اضطراب وجودی: اگزیستانسیالیسم اسلامی به اضطراب و عدم اطمینان وجودی که ممکن است افراد در زندگی خود با آن مواجه شوند، اذعان دارد. این نشان میدهد که دستوپنجه نرم کردن با این اضطرابها میتواند به درک معنوی و وجودی عمیقتری منجر شود.
صدرا و اگزیستانسیالیسم
اگزیستانسیالیسم اسلامی از آثار فیلسوف مشهور اسلامی ملاصدرا (صدرالدین شیرازی) تأثیر قابل توجهی می گیرد، که مشارکت های فلسفی او در قرن هفدهم تأثیر عمیقی بر توسعه تفکر اگزیستانسیالیستی در بافت اسلامی داشته است. فلسفه ملاصدرا که غالباً از آن به عنوان فلسفه متعالی (الحکمه المتعلیه) یاد می شود، ترکیبی منحصر به فرد از عرفان اسلامی (تصوف)، متافیزیک و اگزیستانسیالیسم را ارائه می دهد. یکی از مشارکتهای کلیدی او در مفهوم «حرکت جوهری وجودی» (الحرکات الجوهریه الوجودیه) است که با مفاهیم اگزیستانسیالیستی وجود فردی همسو میشود. از نظر صدرا، هستی ایستا نیست، بلکه در یک حالت سیال و حرکت ثابت است. این مفهوم شباهت قابل توجهی با تأکید اگزیستانسیالیسم بر وجود فردی به عنوان فرآیندی پویا پر از انتخاب ها و اعمال دارد. بر این ایده تأکید می کند که افراد موجودات منفعل نیستند، بلکه عوامل فعالی هستند که مسئول شکل دادن به سرنوشت خود هستند. علاوه بر این، فلسفه صدرا تأکید زیادی بر سفر معنوی فرد و تلاش برای تحقق خود دارد. این با جستوجوی اگزیستانسیالیستی برای اصالت و جستجوی معنا در وجود خود همسو است. هم صدرا و هم اگزیستانسیالیسم افراد را تشویق می کنند تا در اعماق آگاهی خود غوطه ور شوند و با مسائل اساسی هستی مقابله کنند. یکی دیگر از شباهت های قابل توجه بین فلسفه صدرا و اگزیستانسیالیسم، شناخت پیوند فرد و امر الهی است. صدرا به مفهوم «وحدت وجود» (وحده الوجود) معتقد بود که معتقد است همه هستی از خدا سرچشمه می گیرد و در نهایت با او متحد می شود. این تصور با ایدههای اگزیستانسیالیستی افرادی که با رابطهشان با امر متعالی دست و پنجه نرم میکنند و در جستجوی ارتباط معنادار با امر الهی هستند، طنینانداز میشود.
اقبال و اگزیستانسیالیسم
علامه محمد اقبال که غالباً از او به عنوان شاعر-فیلسوف شرق یاد می شود، در قرن بیستم کمک شایانی به اندیشه و فلسفه اسلامی کرد. در حالی که عقاید اقبال عمیقاً در معنویت و عرفان اسلامی ریشه دارد، شباهتهای جالبی بین اندیشه او و اگزیستانسیالیسم وجود دارد، بهویژه در زمینههای مربوط به فردیت، خودسازی و جستجوی معنا. آثار فلسفی اقبال، مانند «بازسازی تفکر دینی در اسلام»، از نوعی دگرگونی شخصی و معنوی حمایت میکند که با مفاهیم اگزیستانسیالیستی اصالت و فردیت همسو میشود. او بر توسعه یک هویت قوی و احساس هدف برای افراد برای تعامل معنادار با جهان تاکید کرد. یکی از زمینه های قابل توجه همگرایی بین اندیشه اقبال و اگزیستانسیالیسم، تأکید بر نقش فرد به عنوان یک عامل فعال در شکل دادن به سرنوشت خود است. اقبال، مانند فیلسوفان اگزیستانسیالیست، بر اهمیت اراده و انتخاب انسان در تعیین مسیر زندگی تأکید میکرد. او افراد را تشویق کرد تا از اراده آزاد خود استفاده کنند و مسئولیت اعمال خود را بپذیرند، که بازتاب عقاید اگزیستانسیالیستی آزادی وجودی و مسئولیت شخصی است. شعر و فلسفه اقبال اغلب حول محور ایده خودیابی و خودسازی می چرخید. او معتقد بود که افراد باید سفری عمیق از درون نگری و خودآگاهی را آغاز کنند و درونی ترین افکار و احساسات خود را بررسی کنند. این فرآیند دروننگر منعکسکننده مفهوم اگزیستانسیالیستی وجود اصیل است، که در آن افراد تلاش میکنند تا مطابق با خود واقعی خود زندگی کنند. اگزیستانسیالیسم اهمیت زیادی برای جستجوی معنا در زندگی قائل است و اقبال نیز در بافت اسلامی اهمیت زیادی دارد. او افراد را تشویق کرد که به دنبال درک عمیق تری از هدف خود در جهان و رابطه خود با خدا باشند. این جست و جوی معنوی معنا و رویارویی با الهی، مضامینی است که هم با آموزه های اقبال و هم در فلسفه اگزیستانسیالیستی طنین انداز است. چشم انداز اقبال از جامعه مسلمانی که از نظر روحی بیدار شده و روحی تازه می کند، با مفاهیم اگزیستانسیالیستی تجدید فردی و جمعی همسو می شود. او معتقد بود که امت (جامعه) از طریق خودسازی فردی و دگرگونی اخلاقی میتواند بر چالشهای خود غلبه کند و به وضعیت وجودی بالاتری دست یابد که یادآور تأکید اگزیستانسیالیسم بر تحول فردی و اجتماعی است.
خدا و انسان در اگزیستانسیالیسم
اگزیستانسیالیسم یک جنبش فلسفی است که با رابطه بین خدا و انسان به شیوه ای منحصر به فرد و اغلب تحریک آمیز دست و پنجه نرم می کند. اگزیستانسیالیسم در هسته خود با تمرکز بر وجود انسان و آزادی فردی مشخص می شود. این دیدگاه دیدگاه های مختلفی را در خصوص نقش خداوند در زندگی متفکران اگزیستانسیالیست ایجاد کرده است. برای بسیاری از فیلسوفان اگزیستانسیالیست، وجود خدا موضوع ابهام عمیقی است. اگزیستانسیالیسم در بستری عمدتاً سکولار و الحادی ظهور کرد و برخی اگزیستانسیالیست های برجسته مانند ژان پل سارتر و آلبر کامو ایده خدای متعالی را رد کردند. آنها اظهار داشتند که وجود انسان اساساً پوچ و عاری از معنای ذاتی است و اعتقاد به خدا به عنوان منبع هدف و اخلاق نوعی «بد ایمانی» یا خودفریبی است. با این حال، دیگر متفکران اگزیستانسیالیست، مانند سورن کی یرکگور، تعامل عمیقی با مضامین دینی داشتند. کی یرکگور تنش بین ایمان و شک را مورد بررسی قرار داد و اظهار داشت که ایمان واقعی اغلب مستلزم لحظات ناامیدی وجودی و عدم اطمینان است. او استدلال کرد که ایمان اصیل مستلزم «جهش ایمان» است، تعهدی عمیق و عمیقاً شخصی به خدا در مواجهه با اضطراب وجودی. برخورد اگزیستانسیالیسم با خدا نیز با مفهوم آزادی وجودی تلاقی می کند. اگزیستانسیالیست ها بر اختیار انسان و توانایی انتخاب کردن در دنیایی که هدایت خدا اغلب نامشخص یا غایب است، تأکید می کنند. این دیدگاه بار سنگینی از مسئولیت را بر دوش افراد قرار می دهد، زیرا آنها باید پیچیدگی های هستی را بدون اتکا به احکام الهی یا چارچوب اخلاقی از پیش تعیین شده طی کنند. اندیشه اگزیستانسیالیستی پتانسیل افراد را برای ایجاد ارزش ها و معانی خود در غیاب هدایت الهی تشخیص می دهد. این آزادی وجودی می تواند هم رهایی بخش و هم دلهره آور باشد، زیرا از افراد می خواهد که با خلأ وجودی مقابله کنند و انتخاب هایی را انجام دهند که زندگی آنها را مشخص می کند.
اگزیستانسیالیسم اروپایی در مقابل اگزیستانسیالیسم اسلامی
زمینه های فرهنگی و مذهبی: اگزیستانسیالیسم اروپایی اساساً در قرن ۱۹ و ۲۰ در بستری عمدتاً سکولار و پسا مسیحی اروپایی ظهور کرد. اغلب با پرسشهایی درباره معنا، آزادی و هستی در جهانی که چارچوبهای مذهبی سنتی ضعیف شده بود، دست و پنجه نرم میکرد. از سوی دیگر اگزیستانسیالیسم اسلامی ریشه در اندیشه و کلام اسلامی دارد. اصول و معنویت اسلامی را در مضامین اگزیستانسیالیستی ادغام می کند. این در یک بافت فرهنگی و مذهبی عمدتاً اسلامی ظهور کرد، جایی که ایمان جنبه اصلی زندگی روزمره باقی می ماند.
نگاهی به خدا و ایمان: اگزیستانسیالیسم اروپایی، به ویژه در آثار ژان پل سارتر و آلبر کامو، گرایش به الحاد یا اگنوستیک دارد. اغلب مضامین وجودی را در غیاب خدا و هدایت الهی بررسی می کند و بر آزادی انسان و مسئولیت ایجاد معنا تأکید می کند. اگزیستانسیالیسم اسلامی اعتقاد به خدا را حفظ می کند و مفاهیم اسلامی اراده الهی، مسئولیت پذیری و جستجوی معنا در چارچوب ایمان را در بر می گیرد. در عین اذعان به حضور یک واقعیت متعالی الهی، پرسشهای وجودی را بررسی میکند.
مفاهیم آزادی و مسئولیت: هر دو سنت تاکید زیادی بر آزادی و مسئولیت فردی دارند. اگزیستانسیالیسم اروپایی رنج و بار آزادی را برجسته می کند، جایی که افراد باید ارزش ها و معنای خود را در جهانی به ظاهر بی تفاوت ایجاد کنند. اگزیستانسیالیسم اسلامی نیز بر انتخاب و مسئولیت فردی، اما در چارچوب اخلاق اسلامی و رهنمودهای اخلاقی تأکید دارد. مفهوم اختیار انسان (قدر) را با مسئولیت پایبندی به اصول اسلامی تلفیق می کند.
مفهوم اصالت: اگزیستانسیالیسم اروپایی ایده «اصالت» را ترویج می کند، که در آن افراد تشویق می شوند تا مطابق با خود واقعی خود زندگی کنند، فارغ از انتظارات اجتماعی یا تأثیرات خارجی. اگزیستانسیالیسم اسلامی اصالت را در مرزهای ایمان و هویت اسلامی تشویق می کند. این نشان میدهد که افراد باید به باورها و ارزشهای اسلامی خود وفادار باشند، در حالی که چالشهای موجودیت مدرن را دنبال میکنند.
معنویت و عرفان: اگزیستانسیالیسم اسلامی غالباً عرفان صوفیانه و درون نگری معنوی را به عنوان ابزاری برای کشف سؤالات وجودی و جستجوی پیوند عمیق تر با خدا در بر می گیرد. اگزیستانسیالیسم اروپایی نوعاً عمیقاً در عرفان کاوش نمی کند و بیشتر بر رابطه فرد با خود و دنیای بیرون تمرکز می کند.