دین ملک طاووس
کتاب گارنیک آساطوریان و ویکتوریا آراکلوا، نخستین کوشش آکادمیک است که گزارشی مبسوط از معتقدات یزیدیان در تمامی ساحات معنوي آن عرضه میکند و در ضمن دربردارندة طرحی دقیق از نحوة شکلگیري جوهرة پانتئون یزیدي است. با وجود کثرت آثار چاپ شده دربارة این دیانت ــ که برخی از آنها حتی در دوران اخیر منتشر شدهاند ــ اثر حاضر نخستین تلاش جدي براي نیل به جنبههاي اصلی جهانبینی یزیدي است. بیشتر مسائل طرح شده در این پژوهش، مدتها از سوي جوامع علمی مورد غفلت بوده است، اما نویسندگان کتاب مزبور، در پرتو پژوهشهای میدانی و تسلط کامل بر گویش کُرمانجی متداول در جوامع یزیدي، حق مطلب را در این مورد به خوبی ادا کردهاند. یکی از نتایج و دستاوردهاي مهم این پژوهش، تلاش براي بازسازي جایگاه این دین در میان گرایشهاي غیرجزمی خاورمیانه است. مطالعۀ تطبیقی اسلام دگراندیش (هترودوکس) و مشتقات آن و همچنین برخی دیگر از بدعتهاي موجود در دیانت یزیدي، آشکارکنندة مجموعهاي از تشابهات است که میتواند دستاوردي بزرگ براي پژوهشگران تاریخ تطبیقی ادیان جهان تلقی گردد.
پروفسور آدریانو و. رُسی دانشگاه ناپل، ایتالیااین کتاب گزارشی موثق، نو و بسیار ضروري دربارة یکی از گروههاي دینی کمتر شناختهشدة خاورمیانه، یعنی یزیدي است که از پیشداوریها و برداشتهای نادرست رنج برده است. پژوهش مزبور ضمن بیان جزئیاتی دربارة یزیديها و تاریخ آنها، با تمرکز بر معتقدات یزیدي در باب مفاهیمی همچون تجلی خداي یگانه در هیئت الوهیتهاي گوناگون، قدیسان و شخصیتهاي الهی ــ و بهطورکلی تمام عناصري که از باب سهولت استعمال، پانتئون یزیدي نامیده میشوند ــ ابعاد گوناگون و خویشکاريهاي مختلف آن را بهطور شفاف توضیح داده و از یکدیگر متمایز کرده است. بنابر آنچه گفته شد، تحلیل باورهاي شگفت و عناصر التقاطی دیانت یزیدي (شامل آیین گنوسی و اسلام دگراندیش) گامی بزرگ در راستاي مطالعۀ تطبیقی ادیان است؛ چه این دین، متضمن جزئیاتی ارزشمند از جریانهاي گوناگونی است که برخی از آنها در خاورمیانه بسیار کهن و ریشهدار هستند. این کتاب همچنین براي قومشناسی خاورمیانه و فهم مسائل کمتر شناختهشدة ارتباطات ژئوپولیتیکی حائز اهمیت است. موضوعاتی که نویسندگان در این کتاب طرح کردهاند، حاصل واکاوی و پژوهش و آمیزهاي منحصربهفرد از تخصص در شاخههاي گوناگون ایرانشناسی (شامل قومشناسی و مطالعات زرتشتی)، انسانشناسی و ارتباطی درازمدت و تنگاتنگ با یزیدیان و جوامع آنها در نقاط مختلف جهان است.
پروفسور مارتین شوارتزدین های ایران باستان
ریچارد فولتس
امیر زمانی
ریچارد فولتس (به انگلیسی: Richard Foltz) (۱۹۶۱) ایران شناس کانادای است. وی در شهر کلمبوس واقع در ایالت اهایو، در آمریکا متولد شد. وی دارای دکترای تاریخ و مطالعات خاور میانه از دانشگاه هاروارد است. ریچارد فولتس استاد گروه علوم دین دانشگاه کنکوردیا ی مونترال نیز میباشد. وی تاریخ شناس مذاهب میباشد و مقالههای بسیاری در این زمینه به رشته تحریر درآورده است.
فولتس تأکید بر نقش مهم ایرانیان در تاریخ جهان میکند، به خصوص در حوزه ادیان. او همچنین در اخلاق زیستمحیطی و حقوق حیوانات در اسلام و دین زرتشتی نوشته شده است.
دین های ایران باستان
هنریک ساموئل نوبَرْیْ (به سوئدی: Henrik samuel Nyberg) (در متون رایج معروف به: هنریک سموئل نیبرگ) (زاده ۲۸ دسامبر ۱۸۸۹- مرگ ۹ فوریه ۱۹۷۴) خاورشناس و ایرانشناس سوئدی بود. تمرکز او بیشتر بر روی زبان پهلوی و نیز دینهای ایران باستان به ویژه مزدیسنا بود. نام وی در متنهای فارسی به صورت نیبرگ و نوبرگ هم آمدهاست.
دین و فرهنگ ایرانی پیش از عصر زرتشت
رساله الغفران
رساله الغفران (به معنای: نامه آمرزش) یک معراجنامه است که ابوالعلا معری در پاسخ به نامهٔ دوست خود، علی ابن منصور، معروف به ابن قارح، نوشته است. ابن قارح از ادیبان مشهور حلب بوده و همیشه بر ادیبان و شاعران این انتقاد را داشته که شاعران به سبب بعضی گفتار یا اعمالشان مانند مهمل شمردن فرائض دینی یا نوشیدن شراب یا غزل سرایی به دوزخ میروند.
ابوالعلا رسالة الغفران را از زبان ابن قارح نوشته است تا برای مردم، وسعت رحمت خدا را روشن کند و به آنها بفهماند که بیشتر شاعران مسلمان و سخنوران دوران جاهلیت که به عقیدهٔ بعضی از فقها اهل دوزخند، ممکن است اهل بهشت باشند؛ یعنی بدون توجه به بدنامی آنها در زندگی یا نسبتهایی که مردم مانند کفر یا زندیق به آنها میدادهاند یا ترک فرائض دینی بعید نیست که در نتیجهٔ ایمان به خدا یا نیکوکاری یا خیراندیشی از آتش نجات یافته باشند.
ابوالعلا در این رساله، بر عقاید بعضی از دانشمندان و ادیبان و فقها در مورد شعر و ادب و روایات مذهبی خرده میگیرد و خردهگیریهای او با نیشهایی تلخ و مقداری هزل آمیخته است. پس از آنکه ابولعلا جایگاه ابن قارح را در بهشت تصور میکند، به وصف بهشت و اشیاء موجود در آنجا مانند درختی که بر شرق و غرب سایه میافکند و درختی که دارای تمام وسایل نعمت است میپردازد و از شرابی که مستی ندارد و در جامهای زرین و صراحیها سخن میگوید. آنگاه برای ابن قارح سیاحت در بهشت را تصور میکند. ابن قارح در میان این گردش بعضی از شاعران دوران جاهلیت مانند: اعشی و زهیر و حسان ابن ثابت را میبیند و دیگرانی را میبیند که تمام آنها پیش از ظهور اسلام و بعثت محمد میزیستهاند و به سبب نیکوکاری با ایمان به خدا وارد بهشت گردیدهاند.
عمر فروخ نویسندهٔ کتاب «ابوالعلاء فیلسوف معره» به الهام گرفتن دانته از رسالة الغفران در نوشتن کمدی الهی اشاره میکند؛ و سبک داستاننویسی و تحول فکر او و نقد احوال قهرمانان داستان یعنی یکی را در بهشت گذاشتن و دیگری را در دوزخ جای دادن را همگی از رسالة الغفران وام گرفته شده میداند.
رساله لقاء الله
رساله های شاه نعمت الله ولی (۴جلدی)
رسالههای شاه نعمتالله ولی نوشته نورالدین شاه نعمتالله ولی(731-834ق) از عرفای معروف قرن هشتم و نهم هجری قمری و سرسلسلهی فرقه صوفیه نعمتاللهی است. این اثر در موضوع تصوف و عرفان است و توسط جواد نوربخش تحقیق و تصحیحشده است.
این کتاب مشتمل بر یکصد و بیستوهشت رساله از نویسنده به نثر عرفانی است. موضوع رسالههای متنوع بوده و برای سهولت خوانندگان در بخشهای متفاوت جمعآوریشده. و ذیل یازده بخش قرارگرفتهاند. رسالههای کتاب پیرامون مسائل شریعت، طریقت، معرفت روح و نفس، موت و حیات، معارف الهی، وجود، حروف، علم و وحی و اصطلاحات صوفیه است. بخش پایانی این اثر به شرح فصوص الحکم ابن عربی اختصاصیافته است.
نویسنده مطالب مختلف عرفانی کتاب را به نثری شیوا به نگارش درآورده و جایجای اثرش متضمن اشعاری عرفانی است. شاه نعمتالله در اشعار خود به نحوی از انحاء از اتحاد و وحدت ناظر و منظور یا شاهد و مشهود یا عاشق و معشوق سخن رانده است که در حقیقت بیان وحدت وجود است. اگرچه در بدو امر به نظر میرسد اشعار وی تکرار در سخن است با قدری تأمل میتوان دید که او در احوال مختلف به بیان یک حقیقت واحد پرداخته و آن را در قالبهای مختلف و به صورتهای گوناگون درآورده و به فراخور استعداد مخاطبانش آنچه را به ذوق دریافته بازگو نموده است.